ئەو ژنەی ژیانی خۆی بەخشی بۆ ڕزگارکردنی گۆرێلاکان

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

چل ساڵ بەسەر کۆچی دوایی دڵتەزێن و پڕ لە نهێنی "دیان فۆسی" تێدەپەڕێت؛ ئەو زانایەی توێژینەوەکانی تێڕوانینی جیهانی بۆ گۆرێلا شاخاوییەکان بە تەواوەتی گۆڕی. ژیانی فۆسی بە ته‌واوه‌تی تەرخانکرابوو بۆ پاراستنی ئەم زەبەلاحە نەرمونیانانە، بەڵام ئەم دڵسۆزییە بێوێنەیەی باجێکی قورسی هەبوو کە گەیشتە گیانفیدایی، و تا ئێستاش چیرۆکی کوشتنەکەی وەک یەکێک لە گەورەترین مەتەڵە چارەسەرنەکراوەکانی مێژوو ماوەتەوە.

ناتوانرێت باس لە پاراستنی ژیانی کێوی بکرێت بەبێ ناوهێنانی دیان فۆسی، چونکە بەشدارییەکانی ئەو بۆ جیهانی ئاژەڵان بێ هاوتایە. پێش توێژینەوەکانی ئەو، وا دەزانرا گۆرێلاکان ئاژەڵی دڕندە، بکوژ و مەترسیدارن و مرۆڤەکان لێیان دەترسان، ئەمەش وایکردبوو زۆرجار وەک وەرزش یان بۆ بازرگانی ڕاو بکرێن. بەڵام فۆسی لە ڕێگەی چاودێرییە وردەکانی لە سەنتەری توێژینەوەی "کاریسۆکی" لە وڵاتی ڕواندا، بۆ هەموو جیهانی سەلماند کە گۆرێلاکان بوونەوەری زۆر زیرەک و کۆمەڵایەتین و خاوەنی خێزانی ئاڵۆز و کەسایەتییەکن کە بە شێوەیەکی سەرسوڕهێنەر لە مرۆڤ دەچن. ئەو نیشانی دا کە توندوتیژی لە نێوانیاندا زۆر کەمە و ئەگەر بە ڕێزەوە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت، دەتوانن پەیوەندییەکی قووڵ و پڕ لە متمانە لەگەڵ مرۆڤدا دروست بکەن.

دیان فۆسی لە سەرەتادا پلانی نەبوو ببێتە شارەزای مەیمونەکان، بەڵکو گەشتەکەی لە ساڵی ١٩٦٣ەوە بە سۆزێکی زۆر بۆ ئاژەڵە کێوییەکانی ئەفریقا دەستی پێکرد. ناسینی "لویس لیکی" کە زانایەکی بەناوبانگ بوو، وای لێکرد سەرنجی خۆی بخاتە سەر گۆرێلا شاخاوییەکان کە لەو سەردەمەدا کەمترین زانیارییان لەسەر بوو. لە ساڵی ١٩٦٧، سەنتەری توێژینەوەی کاریسۆکی لە ناو چیا بەرزەکانی ڤیرۆنگا دامەزراند و دەستی کرد بە پرۆسەیەکی سەخت و تاقەتپڕوکێن بۆ ڕاهێنانی گۆرێلاکان بە بوونی مرۆڤ. فۆسی بۆ ئەوەی متمانەیان بەدەستبهێنێت، چاولێکەری ڕەفتارەکانیانی دەکرد، لە ئاماژەکانی دەست و دەموچاوەوە تا دەربڕینی دەنگەکانیان، ئەمەش ڕێگەی پێدا زانیاری بێوێنە کۆبکاتەوە کە پێشتر کەس نەیزانیبوو. کارەکانی لە ساڵی ١٩٧٠ لە گۆڤاری "ناشناڵ جیۆگرافیک" بڵاوکرایەوە و جیهانی بە سروشتی ئاشتیانەی گۆرێلاکان ئاشنا کرد و بۆ یەکەمجار هۆشداری دا لە مەترسییە گەورەکانی ڕاوکردنی نایاسایی.

لە ساڵانی سەرەتای توێژینەوەکەیدا، ژمارەی گۆرێلا شاخاوییەکان بە شێوەیەکی ترسناک ڕووی لە کەمبوونەوە کردبوو؛ ژمارەیان لە ٤٧٥ دانەوە لە ساڵانی شەستەکاندا گەیشتە تەنها ٢٥٤ دانە لە سەرەتای ساڵانی هەشتاکاندا.

فۆسی بووە پارێزەرێکی سەرسەخت و بێوچان دژی ڕاوچییەکان و زۆرجار بە تەنیا ڕووبەڕووی ڕاوچییە نایاساییەکان و بازرگانەکان دەبووەوە، ئەمەش وایکرد دوژمنی زۆر بۆ خۆی لە ناوخۆی ناوچەکە دروست بکات. هاوکارەکانی بە ژنێکی "خۆسەپێن و سازشنەکەر" وەسفیان دەکرد کاتێک بابەتەکە دەگەیشتە سەر پاراستنی گۆرێلاکان، ئەو ئامادە بوو ژیانی خۆی بخاتە مەترسییەوە بۆ ئەوەی ڕێگری لە کوشتنی تەنها یەک گۆرێلا بکات. بەداخەوە، ئەم دڵسۆزییە گەورەیە باجەکەی مەرگی ئەو بوو، کاتێک لە ساڵی ١٩٨٥دا بە کوژراوی لەناو کوخە تایبەتەکەی خۆیدا دۆزرایەوە. سەرەڕای تێپەڕبوونی چەندین دەیەی پڕ لە لێکۆڵینەوە، هێشتا هۆکاری سەرەکی و بکوژەکەی بە نادیاری ماونەتەوە، ئەمەش پەڵەیەکی تەمومژاوی هەمیشەیی خستووەتە سەر چیرۆکی ئەم ژنە بوێرە.

ژیان و کارەکانی دیان فۆسی شوێنەوارێکی گەورە و هەڵنەگیراوەیان لەسەر پاراستنی ژینگەی جیهانی جێهێشت. ئەو تەنها تێڕوانینی گشتی بۆ گۆرێلاکان نەگۆڕی، بەڵکو ئیلهامبەخشی هەزاران کەس بوو بۆ ئەوەی ببنە پارێزەری ژینگە. چیرۆکەکەی بیرخەرەوەی ئەو قوربانییە گەورانەیە کە هەندێک کەس بۆ بەرگریکردن لە سروشت و بوونەوەرە بێدەنگەکان دەیدەن، و نیشاندەری ئەو مەترسییانەیە کە ڕووبەڕووی پارێزەرانی ژینگە دەبنەوە. ئەگەرچی مەرگی فۆسی بە نهێنی مایەوە، بەڵام میراتەکەی وەک ڕووناکییەک تا ئێستاش کاریگەری هەیە لەسەر هەوڵە نێودەوڵەتییەکان بۆ پاراستنی ئەو ئاژەڵانەی لە لێواری لەناوچووندان.

سەرچاوە: گۆڤاری ناشناڵ جیۆگرافیک ١٩٧٠، چاوپێکەوتنەکانی یان ڕێدمۆند و ئیمی ڤێدەر، دۆکیۆمێنتاری بی بی سی ١٩٨٤، فیلمی "گۆرێلاکان لە ناو تەمدا" ١٩٨٨، ئەرشیفی سەنتەری توێژینەوەی کاریسۆکی.