کونە ڕەشەکان؛ لە تەلیسمێکی نادیارەوە بۆ ئەندازیاری داڕشتنەوەی گەردوون

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

کونە ڕەشەکان، کە جاران وەک نهێنییەکی گەردوونی سەیر دەکران، ئێستا وەک هێزێکی مەزن دەناسرێنەوە کە بە شێوەیەکی کارا پێکهاتە و پەرەسەندنی گەردوون دادەڕێژن.

زانستی ئەستێرەناسیی مۆدێرن دەریخستووە کە کونە ڕەشەکان لە ناوەڕاستی زۆربەی گەلەئەستێرەکاندا، بە گەلەئەستێرەی ڕێی کاکێشانی خۆشمانەوە، بوونیان هەیە. ئەوان تەنها وێرانکەر نین، بەڵکو کاریگەرییان لەسەر دروستبوونی ئەستێرەکان، گەشەی گەلەئەستێرەکان و جووڵەی ماددە گەردوونییەکان هەیە. پێشکەوتنی تەلیسکۆپە ئاسمانییەکان و دۆزینەوەی شەپۆلەکانی کێشکردن (Gravitational waves)، کونە ڕەشەکانیان لە چەمکێکی تیۆرییەوە گۆڕی بۆ بزوێنەرێکی گەردوونیی بینراو.

کونە ڕەشە زەبەلاحەکان سووڕی ژیانی گەلەئەستێرەکان ڕێکدەخەن لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی چۆنیەتیی داڕمانی گاز و تۆز بۆ دروستبوونی ئەستێرەکان. کاتێک ماددەکان دەخۆن، وزەیەکی ئێجگار گەورە دەردەدەن کە دەتوانێت پرۆسەی دروستبوونی ئەستێرە یان چالاک بکات یان دایبمرکێنێتەوە. دۆزینەوە نوێیەکان دەریدەخەن کە کونە ڕەشەکان ڕۆڵیان هەیە لە دروستکردنی جێتە گەردوونییەکان (Cosmic jets) کە بە درێژایی ملیۆنان ساڵی ڕووناکی درێژ دەبنەوە و وزە بەسەر گەردووندا دابەش دەکەنەوە.

چەمکی کونە ڕەشەکان لە تیۆری ڕێژەیی گشتیی ئاینشتاین لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام بۆ دەیان ساڵ تەنها وەک گریمانە مابوونەوە. یەکەم بەڵگەی ناڕاستەوخۆ لە ساڵانی حەفتاکاندا دەرکەوت، و یەکەم وێنەی سێبەری کونێکی ڕەش لە ساڵی ٢٠١٩دا بووە دەستکەوتێکی زانستیی مێژوویی.

کونە ڕەشەکان بەردەوامن لە گۆڕینی تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ گەردوون. لەگەڵ فراوانبوونی توێژینەوەکان، ڕەنگە کلیلی نهێنییە قووڵەکانی کات، بۆشایی و چارەنووسی کۆتایی گەردوون بن.

سەرچاوەکان: ئەرشیفی ئەستێرەناسیی ناسا، توێژینەوەکانی ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئەورووپا، گۆڤارەکانی فیزیای ئەستێرەیی.