عەشق؛ ئەو نهێنییە ئەزەلییەی کە مێژووی مرۆڤایەتی و ناخی جیهانی داگیر کردووە

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

عەشق تەنیا وشەیەک نییە کە لە فەرهەنگە زمانەوانییەکاندا بە دوای واتاکەیدا بگەڕێین، بەڵکو شۆڕشێکی ڕۆحی، گەردەلوولێکی سۆزداری و بزوێنەرێکی بێوێنەی ناو ناخی مرۆڤە کە هەموو سنوورەکانی کات و شوێنی تێپەڕاندووە. لە ڕاستیدا، عەشق ئەو وزە شاراوە و هێزە ڕەهایەی ناو گەردوونە کە هەموو یاساکانی مەنتیق و عەقڵانییەت دەشکێنێت و مرۆڤ بەرەو جیهانێک دەبات کە تێیدا ناسنامەی تاکەکەسی دەتوێتەوە و مانا ڕاستەقینەکانی بوون لە ناو کەسێکی دیکەدا دەدۆزرێنەوە. ئەم هەستە، کە لە نێوان ئازارێکی شیرین و چێژێکی پڕ لە مەینەتدا هاتوچۆ دەکات، بە درێژایی مێژوو وەک گەورەترین مەتەڵی مرۆڤایەتی ماوەتەوە و هیچ فەیلەسوف و زانایەک نەیتوانیوە پێناسەیەکی کۆتایی و گشتگیری بۆ دابتاشێت.

گەڕان بەدوای ماهییەت و ناسنامەی ڕاستەقینەی عەشقدا، وەک گەڕان وایە بەدوای سەرەتای دروستبوونی ژیاندا؛ هەمووان هەستی پێدەکەن و دەیزانن چییە، بەڵام کاتێک دێتە سەر زمان، وشەکان لە ئاستیدا کورت دەهێنن. ئەم هەستە لە نێوان زانستی دەروونناسی، کیمیا، فەلسەفە و ئەدەبیاتدا دابەش بووە، بە جۆرێک کە هەر لایەنە و لە گۆشەنیگایەکی جیاوازەوە سەیری دەکات. بۆ زاناکانی بایۆلۆژیا، عەشق تەنیا کارلێکی هۆرمۆنەکانە، بەڵام بۆ شاعیران و ئەدیبان، عەشق تاقە ڕێگەیە بۆ ڕزگاربوون لە تەنیایی ئەبەدی و گەیشتن بە لوتکەی مرۆڤایەتی، چونکە مرۆڤ تا عاشقی بوونەوەرێک یان بەهایەکی باڵا نەبێت، ناتوانێت قووڵاییەکانی ناخی خۆی بناسێت.

لە ڕووی زانستی و دەروونییەوە، عەشق وەک کۆمەڵێک کارلێکی کیمیایی ئاڵۆز لە مێشکدا دەست پێدەکات، کە تێیدا ڕێژەی دۆپامین و ئۆکسیتۆسین دەگاتە ئاستێک کە مرۆڤ تووشی جۆرێک لە مەستیی ڕۆحی دەکات، بەڵام ئەمە تەنیا ڕواڵەتە ماددییەکەیەتی. لە ڕووە مرۆییەکەیەوە، عەشق بریتییە لە پرۆسەی فەنابوون و توانەوە لە ناو بەرانبەردا، گۆڕینی "من" بۆ "ئێمە" و دۆزینەوەی مانای ژیان لە ناو نیگاکانی کەسێکی دیکەدا. عەشق ئەو هێزەیە کە دەکرێت مرۆڤ بەرەو داهێنانێکی مەزن و بێوێنە ببات، یان تووشی وێرانکارییەکی دەروونیی وا ببێت کە هیچ دەرمانێک چارەسەری نەکات، ئەمەش نیشانی دەدات کە ئەم هەستە چەندە ڕەها و بێ سنوورە و چۆن دەتوانێت ژیانی مرۆڤ لە چرکەیەکدا سەروبن بکات.

مێژووی ئەدەبیاتی جیهانی و بە تایبەت ئەدەبیاتی دەوڵەمەندی کوردی، پڕە لە چیرۆکی ئەو عەشقانەی کە بوونەتە ئەفسانە و ڕێڕەوی مێژوویان گۆڕیوە. لە شاکاری "مەم و زین"ی ئەحمەدی خانییەوە، کە تێیدا عەشق وەک گەشتێکی پیرۆز بۆ ناسینی خود و گەیشتن بە حەقیقەتی باڵا نیشان دراوە، تا دەگاتە غەزەلە پڕ لە سۆزەکانی مەحوی و نالی، عەشق هەمیشە وەک تاقە چارەسەر بۆ دەردی بێدەرمانی مرۆڤ بینراوە. لە لای عارف و سۆفییەکان، عەشقی دنیایی و مرۆیی تەنیا پردێکە بۆ گەیشتن بە عەشقی یەزدانی، ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت کە عەشق چەندە قووڵ لە ناو جەستە و ڕۆحی ئێمەدا ڕەگی داکوتاوە و چۆن دەتوانێت مرۆڤ لە ئاستی ماددییەوە بەرەو ئاسمانەکان بەرز بکاتەوە.

لە کۆتاییدا، دەتوانین بڵێین عەشق وەک ئاوێنەیەکی ڕاستگۆ وایە کە مرۆڤ تێیدا هەموو جوانی و ناشیرینییەکان، و هەموو هێز و لاوازییەکانی ناخی خۆی دەبینێتەوە. عەشق تەنیا بۆ ئەوە نییە کە کەسێکمان خۆش بوێت و لەگەڵیدا بژین، بەڵکو تاقیکردنەوەیەکی گەورەیە بۆ ئەوەی فێر بین چۆن ببینە مرۆڤێکی میهرەبانتر، لێبووردەتر و قووڵتر. عەشق ئەو تاقیکردنەوەیە کە هیچ کەسێک لێی دەرناچێت بە بێ ئەوەی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی لە دیدگا و ژیانیدا ڕوو نەدات، چونکە مرۆڤ تەنیا بە عەشق دەتوانێت مانا بەو هەموو بێماناییە ببەخشێت کە لە جیهاندا بوونی هەیە.

ئەم بابەتە پشتی بە لێکۆڵینەوە دەروونییە هاوچەرخەکان، فەلسەفەی ئەشق لە ئەدەبیاتی کلاسیکی ڕۆژهەڵات و تێڕامانە ئەدەبییەکانی دەربارەی ماهییەتی سۆز بەستووە.