دەریایەکی گەردوونی لە دووری ١٢ ملیار ساڵی تیشکی؛ دۆزینەوەی گەورەترین کۆگای ئاو لە مێژووی گەردووندا

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان 

گەردوونناسان توانیویانە گەورەترین و دوورترین کۆگای ئاو لە تەواوی گەردووندا بدۆزنەوە، کە ئەمەش دۆزینەوەیەکی مێژووییە و هەموو ئەو تێڕوانینە کۆنانە تێکدەشکێنێت کە سەبارەت بە چۆنیەتی دروستبوون و بڵاوبوونەوەی ئاو لە بۆشایی ئاسماندا هەبوون. ئەم هەورە زەبەلاحەی هەڵمی ئاو، کە بە نزیکەیی ١٤٠ تریلیۆن جار لە هەموو ئۆقیانووسەکانی سەر زەوی گەورەترە، لە دووری ١٢ ملیار ساڵی تیشکییەوە دەبینرێت و دەوری کوایزارێکی (Quasar) پڕ لە وزەی داوە کە بە APM 08279+5255 دەناسرێت، ئەمەش دەیسەلمێنێت کە ئاو تەنانەت لە سەرەتاکانی تەمەنی گەردوونیشدا بوونی هەبووە.

لە چەقی ئەم تەنە دوورەدەستەدا، کونێکی ڕەشی زەبەلاح (Supermassive Black Hole) هەیە کە بارستاییەکەی ٢٠ ملیار جار لە خۆر گەورەترە. هێزی کێشکردنی بێوێنەی ئەم کونە ڕەشە دەبێتە سووتەمەنی بۆ ئەو وزە لەبن نەهاتووەی کوایزارەکە دەری دەدات، کە یەکسانە بە تیشکی هەزار تریلیۆن خۆر. ئەم هێزە گەورە و گەرمییە زۆرە بارودۆخێکی دەگمەنیان ڕەخساندووە تاوەکو هەورە چڕەکانی هەڵمی ئاو لەسەر ئاستێکی وا دروست بن کە پێشتر لە زانستی گەردوونناسیدا بە مەحاڵ دەبینرا و پێشبینی نەدەکرا.

ئەم هەورە هەڵمییە ناوچەیەکی ئێجگار فراوان دەگرێتەوە کە درێژییەکەی سەدان ساڵی تیشکییە، و سەرەڕای ئەوەی چڕییەکەی لە بەرگەهەوای زەوی کەمترە، بەڵام بۆ ژینگەی نێوان ئەستێرەکان بە شێوەیەکی نائاسایی گەرم و چڕە. پلەی گەرمی لە ناو ئەم هەورەدا بە نزیکەی (٦٣- پلەی فەهرەنهایت) دەخەمڵێندرێت، کە زۆر گەرمترە لە گازە ساردە ئاساییەکانی تری گەردوون، هەروەها چڕییەکەی لە نێوان دە تا سەدان جار لەوە زیاترە کە لە گەلەئەستێرە ئاساییەکاندا بەدی دەکرێت. زانایان لە ڕێگەی شیکارکردنی "سیگناڵە تیشکییەکانی مۆلیکولەکانی ئاو" ئەم دۆزینەوەیەیان ئەنجامداوە، کە ڕێگەی پێداون نەک تەنیا بوونی ئاوەکە بسەلمێنن، بەڵکو بڕ و باری فیزیکی و کیمیاییشی دیاری بکەن.

ئەوەی ئەم دۆزینەوەیە بە ڕاستی سەرسوڕهێنەر دەکات، تەمەن و شوێنی ئەم ئۆقیانووسە گەردوونییەیە؛ بەهۆی دوورییەکەیەوە، ئەو تیشکەی ئێمە ئەمڕۆ دەیبینین ١٢ ملیار ساڵ پێش ئێستا لەو تەنە دەرچووە، واتە لەو کاتەی گەردوون تەمەنی کەمتر لە ٢ ملیار ساڵ بووە. بۆ چەندین دەیەی یەک لەدوای یەک، گەردوونناسان پێیان وابوو ئاو لە سەرەتای دروستبوونی گەردووندا زۆر دەگمەن بووە و تەنیا دوای گەشەکردنی گەلەئەستێرەکان و مردنی چەندین نەوە لە ئەستێرەکان دروست بووە، بەڵام ئەم دۆزینەوەیە ئەو هێڵە کاتییەی مێژووی گەردوون دەگۆڕێت و دەیسەلمێنێت کە ئاو لە قۆناغە زۆر سەرەتاییەکانیشدا بە ڕێژەیەکی ئێجگار زۆر بوونی هەبووە، تەنانەت لەو ژینگە پڕ لە پشێوییانەی دەوری کونە ڕەشە زەبەلاحەکانیان داوە.

دەرەنجامەکانی ئەم توێژینەوەیە تەنیا لە ئاودا کورت نابنەوە، بەڵکو ئاماژەن بۆ ژینگەیەکی کیمیایی دەوڵەمەند بە یەکەم ئۆکسیدی کاربۆن و مۆلیکولی تر کە کاریگەرییان هەبووە لەسەر گەشەکردنی گەلەئەستێرە سەرەتاییەکان. ئەم دۆزینەوەیە دەیسەلمێنێت کە ئاو — کە توخمێکی بنەڕەتییە بۆ ژیان وەک ئێمە دەیناسین — ڕەنگە زۆر زیاتر لەوەی پێشتر دەمانزانی لە تەواوی گەردوون و مێژووەکەیدا بڵاو بووبێتەوە. گەردوونناسان ئاواتەخوازن لە ڕێگەی تێلسکۆپە پێشکەوتووەکانی وەک "جەیمس وێب" و ڕادیۆ تێلسکۆپە گەورەکانی ئایندە، کۆگای تری ئاو بدۆزنەوە و تێگەیشتنمان بۆ چۆنیەتی دروستبوونی گەلەئەستێرەکان و گەشەکردنی ژینگە گونجاوەکان بۆ ژیان قووڵتر بکەنەوە.

سەرچاوە : تاقیگەی پاڵنەری جێتی (JPL) سەر بە ئاژانسی ناسا.