دارستانی باراناوی "ڤاڵدیڤیا"؛ سیستەمە ژینگەییە دەگمەنەکەی باشوور لە جەنگی گۆڕانی کەشوهەوادا

وێستگە ستایل -  سۆلئن عوسمان 

دارستانی باراناوی "ڤاڵدیڤیا" لە باشووری وڵاتی چیلی، وەک یەکێک لە بێوێنەترین و دەوڵەمەندترین سیستەمە ژینگەییەکانی جیهان دەمێنێتەوە کە ئێستا سەرنجی جیهانیی بۆ لای خۆی ڕاکێشاوە، ئەمەش لە کاتێکدایە کە نیگەرانییەکان سەبارەت بە گۆڕانی کەشوهەوا و لەدەستدانی جۆراوجۆریی بایۆلۆژی ڕوو لە زیادبوونن. ئەم دارستانە باراناوییە فێنکە، بە پێچەوانەی دارستانە کەمەرەییەکان، لە کەشوهەوایەکی فێنک و شێداردا گەشە دەکات و میوانداریی ژمارەیەکی ئێجگار زۆر لەو جۆرە گیاندار و ڕووەکانە دەکات کە لە هیچ شوێنێکی تری ئەم هەسارەیەدا بوونیان نییە.

زانایان جەخت لە ڕۆڵی ئەم دارستانە دەکەنەوە وەک "شوێنەوارێکی زیندوو"ی سیستەمە ژینگەییە دێرینەکان، چونکە جۆرە ڕووەکێکی تێدایە کە مێژووەکەیان بۆ ملیۆنان ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. درەختە بەرزەکانی وەک "ئالێرسێ" (Alerce) کە تەمەنیان دەگاتە هەزاران ساڵ، یەکێکن لە کۆنترین بوونەوەرە زیندووەکانی جیهان و ڕۆڵێکی سەرەکی دەبینن لە ڕێکخستنی کەشوهەوا و کۆکردنەوەی بڕێکی زۆری کاربۆن.

سەرەڕای گرنگییە ژینگەییە گەورەکەی، دارستانی ڤاڵدیڤیا ڕووبەڕووی مەترسیی بەردەوامی لەناوبردنی درەختەکان، فراوانبوونی کشتوکاڵی و گەشەپێدانی ژێرخان دەبێتەوە. ئێستا هەوڵە نێودەوڵەتییەکان بە هاوکاری کۆمەڵگە ناوخۆییەکان و ڕێکخراوە زانستییەکان دەستیان پێکردووە بۆ دروستکردنی هاوسەنگییەک لە نێوان پێداویستییە ئابوورییەکان و پاراستنی ژینگەدا.

مێژووی ئەم دارستانە بەستراوەتەوە بە کولتووری دانیشتووانە ڕەسەنەکەیەوە کە بۆ چەندین سەدە پەیوەندییەکی بەردەوام و هاوسەنگیان لەگەڵ زەوی و ژینگەکەدا پەرەپێداوە. زانیارییە دێرینەکانی ئەوان ئێستا وەک سەرچاوەیەکی سەرەکی و گرنگ بۆ ستراتیژییەکانی پاراستنی ژینگە لە سەردەمی مۆدێرندا دەبینرێت.

دارستانی ڤاڵدیڤیا تەنیا گەنجینەیەکی سروشتی نییە، بەڵکو هێڵی پێشەوەی بەرگرییە لە جەنگی دژ بە گۆڕانی کەشوهەوادا. پاراستنی ئەم ناوچەیە بۆ پاراستنی جۆراوجۆریی ژیانی سەر زەوی، پشتگیریکردنی کۆمەڵگە ناوخۆییەکان و پاراستنی هاوسەنگیی ژینگەیی هەموو هەسارەکەمان کارێکی زۆر پێویست و هەنووکەییە.

سەرچاوەکان : لە بڵاوکراوە زانستییەکانی ژینگەناسی، ڕاپۆرتەکانی گرووپەکانی پاراستنی ژینگە و توێژینەوەکانی ناوەندەکانی ئەمریکای باشوور.