مایکرۆپلاستیک لە ناو ١٠٠٪ـی نمونەی گونی مرۆڤدا دۆزرایەوە؛ هۆشدارییەکی نوێ و جدی دەربارەی دابەزینی ڕێژەی منداڵبوون

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

کۆمەڵێک بەڵگەی زانستی نوێ و مەترسیدار کە خەریکە زیاد دەکەن، هۆشدارییەکی توند دەدەن لەوەی کە پیسبوونی ژینگە بە پلاستیک سنوورێکی مەترسیداری بڕیوە و لە ژینگەی دەرەکییەوە ڕاستەوخۆ گواستراوەتەوە بۆ ناو هەستیارترین ئەندامەکانی جەستەی مرۆڤ. لە توێژینەوەیەکی نوێی زانستیدا کە لەلایەن چەندین پسپۆڕەوە پشتڕاستکراوەتەوە، توێژەران ڕایانگەیاندووە کە مایکرۆپلاستیک لە ناو هەموو ئەو نمونانەی گونی مرۆڤدا دۆزراوەتەوە کە پشکنینیان بۆ کراوە، ئەمەش دۆزینەوەیەکی شۆککەرە و زاناکان دەڵێن ڕەنگە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی هەبێت بەو دابەزینە بەردەوامەی کە لە ڕێژەی تۆو و توانای منداڵبوونی پیاواندا لە سەرانسەری جیهاندا دەبینرێت.

بۆ چەندین دەیەی ڕابردوو، پیسبوونی جیهان بە پلاستیک تەنها وەک کێشەیەکی ژینگەیی دەبینرا کە سنووردار بوو بە زەریاکان، گیانلەبەرە کێوییەکان و خاک، بەڵام ئەم توێژینەوە نوێیە هەموو ئەو تێڕوانینانە دەخاتە ژێر پرسیارەوە و نیشانی دەدات کە پارتیکڵە وردەکانی پلاستیک ئێستا بوونەتە بەشێک لە ناوپۆشی شانەکانی زاوزێی مرۆڤ. ئەم توێژینەوەیە، کە لە گۆڤاری "زانستەکانی ژەهرزانی" (Toxicological Sciences) بڵاوکراوەتەوە، شیکردنەوەی بۆ نمونەی شانەی گونی مرۆڤ کردووە بە بەکارهێنانی تەکنیکی پێشکەوتووی وردبین کە توانای ناسینەوەی پارچە پۆلیمەرە زۆر بچووکەکانیان هەیە لە ئاستێکی ورددا کە پێشتر مەحاڵ بوو هەستیان پێ بکرێت.

توێژەران چەندین جۆری پلاستیکیان لە ناو نمونەکاندا دۆزیوەتەوە، لەوانە "پۆلی ئەسیلین" و "پۆلی ستایەرین"، کە ئەمانە ئەو ماددە سەرەکییانەن لە دروستکردنی قاپ و قاچاغی خواردن، کیسەی پلاستیک و زۆربەی بەرهەمە بەکاربەرە ڕۆژانەکاندا بەکاردێن. ئەوەی زاناکانی تووشی سەرسوڕمان کردووە ئەوەیە کە بوونی ئەم مایکرۆپلاستیکانە حاڵەتێکی دەگمەن یان ڕێکەوت نەبووە، بەڵکو لە ١٠٠٪ـی هەموو ئەو نمونانەدا هەبووە کە پشکنینیان بۆ کراوە. ئەم یەکدەستییە لە ئەنجامەکاندا وادەکات زاناکان جەخت بکەنەوە کە مرۆڤ بە شێوەیەکی بەردەوام و درێژخایەن لە ژێر کاریگەری ئەم ماددانەدایە، نەک تەنها وەک ڕووداوێکی کاتی یان تەنها لە هەندێک شوێنی دیاریکراو.

یەکێک لە خاڵە هەرە مەترسیدارەکان کە لەم توێژینەوەیەدا باسی لێوە کراوە، پەیوەندی نێوان بوونی ئەم پلاستیکانە و تێکچوونی جۆری تۆوی پیاوانە. تاقیکردنەوەکانی پێشتر لەسەر ئاژەڵان نیشانیاندابوو کە مایکرۆپلاستیک دەبێتە هۆی دروستبوونی هەوکردن، "فشاری ئۆکسێنەر" (Oxidative Stress) و تێکچوونی هاوسەنگی هۆرمۆنەکان. لە ناو شانەکانی گوندا، ئەم پرۆسە زیانبەخشانە ڕەنگە دەستوەردان لە پرۆسەی بایۆلۆژی "دروستبوونی تۆو"دا بکەن، کە بەرپرسە لە بەرهەمهێنانی تۆوی تەندروست، ئەمەش ڕاستەوخۆ مەترسی لەسەر توانای وەچەخستنەوە دروست دەکات.

هەروەها توێژینەوەکە ئاماژە بە "ڤەیپ" و جگەرەی ئەلیکترۆنی دەکات وەک سەرچاوەیەکی نوێی دەرکەوتوو بۆ گواستنەوەی پلاستیک بۆ ناو جەستە. زۆربەی ئامێرەکانی ڤەیپ پشت بە کارتێجی پلاستیکی و پارچەی ناوەکی دەبەستن کە بە بەردەوامی گەرم دەکرێن، زاناکان هۆشداری دەدەن کە ئەم گەرمبوونە دەبێتە هۆی ئەوەی پارتیکڵە وردەکانی پلاستیک لەگەڵ دووکەڵەکەدا هەڵبکێشرێن بۆ ناو سییەکان و لەوێوە بچنە ناو سووڕی خوێن و دواجار لە ئەندامە هەستیارەکانی وەک گوندا کۆببنەوە. هەرچەندە هێشتا پەیوەندی ڕاستەوخۆی نێوان ڤەیپ و پلاستیکی ناو گون پێویستی بە لێکۆڵینەوەی زیاترە، بەڵام زاناکان جەخت دەکەنەوە کە ئەم ڕێگەیە لە ڕووی بایۆلۆژییەوە گونجاوە و پێویستی بە لێکۆڵینەوەی بەپەلە هەیە.

لە ڕووی مێژووییەوە، ڕێژەی تۆوی پیاوان لە سەرانسەری جیهاندا لە ماوەی ٥٠ ساڵی ڕابردوودا بە ڕێژەی زیاتر لە ٥٠٪ کەمی کردووە. تا پێش ئەم توێژینەوەیە، لێکدانەوەکان تەنها لەسەر شێوازی ژیان، پیسکەرە کیمیاییەکان و تێکچوونی هۆرمۆنەکان بوون. بەڵام ئێستا مایکرۆپلاستیک وەک "پارچە ونبووەکەی ئەم مەتەڵە" دەبینرێت، کە هەم وەک پیسکەرێکی فیزیکی کاردەکات و هەم وەک هەڵگرێک بۆ ماددە کیمیاییە ژەهراوییەکان کە بە ڕووی پلاستیکەکانەوە دەنووسێن و دەچنە ناو جەستەی مرۆڤەوە.

پسپۆڕان جەخت دەکەنەوە کە ئەم توێژینەوەیە ناڵێت هەموو پیاوێک تووشی نەزۆکی دەبێت، بەڵکو زەنگێکی مەترسیداری گەورەیە بۆ تەندروستی گشتی. بوونی مایکرۆپلاستیک لە ناو ئەندامەکانی زاوزێدا نیشانەی ئەوەیە کە پیسبوونی پلاستیک گەیشتووەتە ئاستێکی "سیستەمی" لە ناو جەستەی مرۆڤدا. زاناکان داوای دانانی یاسای توندتر بۆ بەکارهێنانی پلاستیک و ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەی قووڵتر لەسەر کاریگەری گەرمکردنی پلاستیک و بەکارهێنانی ڤەیپ دەکەن تاوەکو لە کارەساتێکی گەورەی بایۆلۆژی مرۆڤایەتی بپارێزرێت.