زانایان بۆشایییەکی گەورەی گەردوونییان دۆزیوەتەوە کە ڕەنگە تێڕوانینمان بۆ گەردوون تێکبدات

وێستگە ستایل – سۆلین عوسمان

گەردوونناسان ناوچەیەکی یەکجار گەورە و بە شێوەیەکی نائاسایی چۆڵیان لە بۆشایی ئاسماندا دەستنیشان کردووە، کە پێدەچێت کاریگەری لەسەر چۆنیەتی پێوانەکردنی خێرایی فراوانبوونی گەردوون لەلایەن زانایانەوە هەبێت، ئەمەش تەحەددی ئەو گریمانانە دەکات کە ماوەیەکی درێژە لە زانستی گەردوونناسیدا جێگیر بوون.

ئەم دۆزینەوەیە بە بەکارهێنانی زانیارییەکانی چەندین ڕووپێوی قووڵی ئاسمان ئەنجامدراوە کە دابەشبوونی گەلەئەستێرەکان لە سەرانسەری ملیارەها ساڵی ڕووناكیدا نەخشەسازی دەکەن. توێژەران تێبینی بۆشایییەکی گەورەی گەردوونییان کردووە، کە ناوچەیەکە و گەلەئەستێرەیەکی زۆر کەمتری تێدایە لەوەی چاوەڕوان دەکرا، ئەم ناوچەیە ئەوەندە فراوانە کە مۆدێلە ستانداردەکانی گەردوونناسی ناتوانن بە ئاسانی ڕوونی بکەنەوە.

بەپێی وتەی زانایان، ئەم بۆشایییە ڕەنگە کاریگەری لەسەر ئەو ڕووناكییە هەبێت کە تێیدا تێدەپەڕێت، بە شێوەیەکی ورد گۆڕانکاری لە پێوانەکانی دووری و خێرایی گەردووندا دروست دەکات. ئەمەش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە ڕوونکردنەوەی "گرژیی هابڵ" (Hubble tension)، کە مشتومڕێکی گەورەی زانستییە سەبارەت بەوەی بۆچی ڕێگا جیاوازەکانی پێوانەکردنی فراوانبوونی گەردوون ئەنجامی دژبەیەک بەدەستەوە دەدەن. ئەگەر زەوی لە نزیک یان لەناو ئەم ناوچە کەم چڕییەدا بێت، دەکرێت ببێتە هۆی لایەنگری و هەڵە لە تێبینییەکانماندا بە جۆرێک کە پێشتر بە کەم سەیر کراوە.

بۆشایییە گەردوونییەکان شتێکی نوێ نین لە زانستدا، بەڵام بەزۆری زۆر بچووکترن و بە شێوەیەکی یەکسانتر دابەش بوون. قەبارەی ئەم بۆشایییە نوێیە ئاماژەیە بۆ هەبوونی کەلێن لە مۆدێلە ئێستاکانی چۆنیەتی دروستبوونی ماددە و کۆبوونەوەی گەلەئەستێرەکان لە دوای تەقینەوە گەورەکە (Big Bang). هەروەها پرسیار لەسەر ماددەی تاریک و وزەی تاریک دروست دەکات، کە ئەو هێزە نەبینراوانەن شێوە بە گەردوون دەدەن.

ئەم دۆزینەوەیە مۆدێلەکانی گەردوونناسی مۆدێرن هەڵناوەشێنێتەوە، بەڵام پارچەیەکی یەکلاکەرەوە بۆ مەتەڵەکە زیاد دەکات، وەک وەبیرهێنانەوەیەک بۆ زانایان کە پێکهاتەی گەردوون لەوە ئاڵۆزترە کە پێشتر بیری لێ دەکرایەوە، و تەنانەت "بۆشایی و چۆڵیش" دەکرێت مانایەکی قووڵیان هەبێت.

سەرچاوە : ئاژانسی بۆشایی ئاسمانی ئەوروپا، گۆڤاری فیزیای ئەستێرەیی، پەیمانگای گەردوونناسی زانکۆی کامبریج