دۆزینەوەیەکی مێژوویی لە ڕەحا؛ پەیکەرە دەگمەنەکانی "گورجوتەپە" تێگەیشتنمان بۆ شارستانییەتە کۆنەکان دەگۆڕن

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

لە وەرچەرخانێکی گەورەی زانستیدا، تیمە شوێنەوارناسەکان لە باکووری کوردستان چەندین پەیکەر و تەنە بەردینی دەگمەنیان دۆزییەوە کە مێژووەکەیان بۆ هەزاران ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە. ئەم دۆزینەوە نوێیە کە لە ناوچەی ڕەحا ئەنجامدراوە، بووەتە جێگەی سەرنجی ناوەندە زانستییەکانی جیهان، چونکە نەک هەر گوزارشت لە ئاستی بەرزی هونەریی مرۆڤە دێرینەکان دەکات، بەڵکو لاپەڕەیەکی نوێ لە مێژووی نیشتەجێبوون و گەشەی مرۆیی لە میزۆپۆتامیا دەخاتە ڕوو و تیشک دەخاتە سەر ئەو لایەنە نادیارانەی کە تا ئێستا لە مێژووی ناوچەکەدا وەک گرێ ماوەتەوە.

شوێنی ئەم دۆزینەوەیە ناوچەی "گورجوتەپە"یە کە دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی شاری ڕەحا لە باکووری کوردستان. پارچە دۆزراوەکان پێکهاتوون لە پەیکەری بەردینی جۆراوجۆر کە شێوەی ئاژەڵ و فیگەری مرۆیی و بەردی هونەری داتاشراویان تێدایە. بەپێی پشکنینە سەرەتاییەکان، مێژووی ئەم پارچانە بۆ زیاتر لە نۆ هەزار ساڵ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە، واتە بۆ قۆناغی نیۆلیتیک (سەردەمی بەردینی نوێ)، کە ئەمەش کاتێکی زۆر دێرینە و هاوکاتە لەگەڵ گۆڕانکارییە گەورەکانی مرۆڤایەتی لە قۆناغی ڕاوچییەوە بۆ نیشتەجێبوون و کشتوکاڵ. پسپۆڕان پێیان وایە گورجوتەپە دەوڵەمەندییەکی وای تێدایە کە دەتوانێت پێناسەی مێژوویی ناوچەکە نوێ بکاتەوە.

شوێنەوارناسان ئاماژە بەوە دەدەن کە ئەم پەیکەرانە لەو قۆناغەدا دروستکراون کە بە "پێش گۆزەگەریی" (Pre-Pottery Neolithic) ناسراوە، کە تێیدا مرۆڤ هێشتا فێری بەکارهێنانی قوڕ نەبووە بۆ دروستکردنی کەلوپەل، بەڵام توانایەکی بێوێنەی لە داتاشینی بەردە ڕەقەکان هەبووە. ئەو پەیکەرانەی دۆزراونەتەوە، وردەکارییەکی هونەریی زۆریان تێدایە کە نیشانی دەدات مرۆڤی ئەو سەردەمە تێگەیشتنێکی قووڵی بۆ ژینگەی دەوروبەری هەبووە و ئاژەڵەکان و شێوەی مرۆییان وەک هێمایەکی پیرۆز یان کەلتووری بەکارهێناوە. ئەم دۆزینەوەیە دەرگایەکی نوێ دەکاتەوە بەڕووی تێگەیشتن لە شێوازی بەردەوامبوونی ژیان و گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی پاش قۆناغی شارستانییەتی گردە بەردینە.

گورجوتەپە هەرچەندە تا ئێستا بەقەد شوێنەواری بەناوبانگی "گردە بەردینە" یان "خەرابڕەشک" (Göbekli Tepe) ناوبانگی جیهانیی نەبووە، بەڵام دۆزینەوەکانی ئەمجارە دەیسەلمێنن کە ئەم شوێنە پارچەیەکی تەواوکەری ئەو زنجیرە شارستانییەتە گەورەیەیە کە لە باکووری کوردستاندا بوونی هەبووە. گردە بەردینە وەک کۆنترین پەرستگای جیهان دەناسرێت، و گورجوتەپە دەتوانێت وەک پردێک کاربکات بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتی گواستنەوەی ئەو کولتوورە و گەشەکردنی لە قۆناغە جیاوازەکانی مێژوودا. لێکۆڵینەوە لەسەر ئەم پارچانە یارمەتی شوێنەوارناسان دەدات کە چۆن مرۆڤەکان لەو سەردەمەدا توانیویانە لە ناوچەکەدا بمێننەوە و گەشە بکەن.

لە کۆتاییدا، ئەم دۆزینەوەیە تەنها پارچە بەردێکی بێگیان نین، بەڵکو ناسنامەی مێژوویی ناوچەکەن کە دەیسەلمێنن باکووری کوردستان لانکەی ڕاستەقینەی شارستانییەت بووە. لێکۆڵینەوەکان لەسەر پارچە مێژووییەکانی گورجوتەپە بەردەوام دەبن و چاوەڕوان دەکرێت لە ئایندەیەکی نزیکدا وردەکاری زیاتر دەربارەی ئایین، بیرکردنەوە و شێوازی ژیانی ئەو مرۆڤانە ئاشکرا بکرێت کە نۆ هەزار ساڵ پێش ئێستا لەو خاکەدا ژیاون. ئەم دۆزینەوەیە دەبێتە هۆی ئەوەی ڕەحا جارێکی تر ببێتەوە بە چەق و مەکۆی سەرنجی جیهان بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕەگ و ڕیشەی مرۆڤایەتی و تێگەیشتن لە چۆنیەتی دروستبوونی یەکەمین کۆمەڵگە مرۆییەکان.

سەرچاوە : ڕاپۆرتە شوێنەوارناسییەکانی باکووری کوردستان، ئاژانسە هەواڵییەکانی ڕەحا، گۆڤارە زانستییەکانی مێژووی میزۆپۆتامیا.