کوردستان؛ برینی دابەشبوون و خەونی دەوڵەت

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

بە درێژایی سەدەکان، کوردستان وەک نیشتمانێکی یەکپارچە، بە چیا سەربەرزەکانی، زمانی شیرینی و یادەوەرییە هاوبەشەکانییەوە بوونی هەبووە، هەرچەندە قەت وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری دانی پێدا نەنراوە. ئەمڕۆ، ئەم خاکە لەنێوان چوار وڵاتدا دابەش کراوە؛ دابەشبوونێک کە نەک بە خواستی کورد خۆی، بەڵکو دەرەنجامی بڕیاری ئیمپراتۆریەتەکان، ململانێی هێزە ئیقلیمییەکان و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان بوو کە لە سەدەی بیستەمدا نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان داڕشتەوە.

مەبەست لە کوردستان، ئەو خاکە مێژووییەیە کە لانکەی گەلی کوردە و درێژ دەبێتەوە بۆ باشووری ڕۆژهەڵاتی تورکیا، باکووری عێراق، ڕۆژئاوای ئێران و باکووری سووریا. زۆر پێش کێشانی سنوورە دەستکردە مۆدێرنەکان، کوردەکان لە چوارچێوەی میرنشینە نیمچە سەربەخۆکاندا لەژێر سایەی ئیمپراتۆریەتە گەورەکاندا دەژیان و پارێزگارییان لە کولتوور، زمان و حوکمڕانیی خۆجێیی خۆیان دەکرد. بیرۆکەی کوردستان وەک خاکێکی یەکگرتوو، لە ڕووی کۆمەڵایەتی و کولتوورییەوە زۆر پێش ئەوەی لە ڕووی سیاسییەوە بسڕدرێتەوە، بوونی هەبووە.

کورد گەلێکی دێرینە و لە سەرچاوە مێژووییە کۆنەکانی یۆنانی، فارسی و عەرەبیدا ناوی هاتووە. لە درێژایی مێژوودا، کوردستان کەوتووەتە نێوان ئیمپراتۆریەتە زلهێزەکان، بەتایبەتی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە ڕۆژئاوا و سەفەوییەکان لە ڕۆژهەڵات. لەبری داگیرکاریی ڕاستەوخۆ و توند، زۆرێک لە ناوچە کوردییەکان لە بەرامبەر دڵسۆزییاندا، مافی خۆبەڕێوەبەرییان پێ درابوو، ئەمەش هاوسەنگییەکی ناسکی دروست کردبوو کە بۆ سەدەکان بەردەوام بوو.

پرۆسەی دابەشکردنی کوردستان لەگەڵ لاوازبوونی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە کۆتایی سەدەی نۆزدە و سەرەتای سەدەی بیستەم دەستی پێکرد. کاتێک زلهێزەکانی ئەورووپا دوای جەنگی جیهانیی یەکەم خەریکی داڕشتنەوەی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوون، ئومێدی کورد بۆ مافی چارەی خۆنووسین بۆ ماوەیەکی کورت لەسەر شانۆی نێودەوڵەتی دەرکەوت. پەیماننامەی سیڤەر لە ساڵی ١٩٢٠، بەندگەلێکی لەخۆگرتبوو کە ئاماژەیان بە دروستکردنی دەوڵەتێکی کوردی دەکرد، ئەمەش هیوایەکی گەورەی لای کورد دروست کرد کە دواجار سەربەخۆیی دەبێتە ڕاستی.

بەڵام ئەو هیوا و خەونانە تەمەنکورت بوون. سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوەیی تورک بە سەرکردایەتیی مستەفا کەمال ئەتاتورک، بووە هۆی ڕەتکردنەوەی پەیماننامەی سیڤەر. لە جێگەیدا، پەیماننامەی لۆزان لە ساڵی ١٩٢٣ واژۆ کرا، کە تێیدا هیچ ئاماژەیەک بە دەوڵەتی کوردی نەکرابوو. ئەم ڕێککەوتنە شومە، بە کردەیی كوردستانی لە نەخشەی نێودەوڵەتی سڕییەوە و دابەشبوونی خاکەکەی بەسەر چوار دەوڵەتی نوێدا (تورکیا، عێراق "لەژێر ئینتیدابی بەریتانی"، ئێران و سووریا "لەژێر ئینتیدابی فەرەنسی") چەسپاند.

تورکیا گەورەترین بەشی کوردستانی بەرکەوت، کە تێیدا بۆ دەیان ساڵ ناسنامەی کوردی ئینکار دەکرا، زمان و کولتوور قەدەغە کران و سەرهەڵدانەکان بە توندوتیژی سەرکوت دەکران. لە عێراقدا، کوردەکان تووشی زنجیرەیەک شەڕ و دانوستان بوونەوە کە دواجار گەیشتە لووتکەی تاوانەکان وەک ئەنفال و کیمیاباران لە کۆتایی هەشتاکاندا. لە ئێران، بزووتنەوە کوردییەکان بە توندی کۆنترۆڵ دەکران، و لە سووریاش کوردەکان زۆرجار لە مافی هاووڵاتیبوون و مافە سەرەتاییەکان بێبەش دەکران.

دابەشبوونی کوردستان بۆ چوار پارچە، تەنها دەرەنجامی بڕیاری یەک لایەن نەبوو، بەڵکو بەرهەمی هێزە جیاوازەکان بوو: زلهێزە کۆلۆنیالیستە ئەورووپییەکان کە بەرژەوەندیی ستراتیژییان خستە پێش هەموو شتێکەوە، حکومەتە هەرێمییەکان کە بەدوای کۆنترۆڵکردنی خاکەوە بوون، و سیستمێکی نێودەوڵەتی کە سەقامگیریی سنوورەکانی لە مافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەکان بەلاوە گرنگتر بوو. بەریتانیا و فەرەنسا لە ڕێگەی سیستمی ئینتیدابەوە ڕۆڵی یەکلاکەرەوەیان بینی، لە کاتێکدا تورکیا، ئێران و دواتر ڕژێمە نەتەوەییە عەرەبییەکان، لە ڕێگەی هێزی سەربازی و سیاسییەوە ئەو سنوورانەیان سەپاند.

سەرەڕای دابەشبوون، بەرخودان و ناسنامەی کوردی هەر ماوە. شۆڕش، بووژانەوەی کولتووری، بزووتنەوە سیاسییەکان و خەباتی چەکداری لە هەر چوار پارچەی کوردستان بە درێژایی سەدەی بیستەم سەریان هەڵدا. دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە عێراق دوای ساڵی ١٩٩١، یەکەمین شێوەی بەردەوامی حوکمڕانیی کوردی بوو لە مێژووی هاوچەرخدا، هەرچەندە هێشتا سنووردارە و وەک دەوڵەتێکی خاوەن سەروەری نەناسێنراوە.

ئەمڕۆ، کوردستان هێشتا دابەشکراوە، بەڵام لەبیر نەکراوە. پرسی مافی چارەی خۆنووسینی کورد کاریگەریی لەسەر سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، لە شەڕەکانی سووریاوە بگرە تا دانوستانەکان لە عێراق و تورکیا.