ئاوابوونی خۆری ڕۆم؛ چیرۆکی داڕمانی مەزنترین ئیمپراتۆریەت

 وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

ئیمپراتۆریەتی ڕۆم، کە بۆ چەندین سەدە وەک سیمبول و لووتکەی هێزی سەربازی، ئەندازیاریی بێوێنە و ئاستبەرزیی کولتووری دەدرەوشایەوە، سەرەنجام لەبەردەم شەپۆلێک لە لاوازیی ناوخۆیی و فشارە دەرەکییەکاندا چۆکی دادا. ئەم داڕمانە هێشتا وەک یەکێک لە گرنگترین دیاردەکانی مێژوو دەخوێندرێتەوە و پڕە لە وانە و پەند دەربارەی ناسکیی سیستەمی سیاسی، ناسەقامگیریی ئابووری و گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان.

لە سەردەمی زێڕینیدا، سنووری ئەم ئیمپراتۆریەتە لە بەریتانیاوە تا مێزۆپۆتامیا (نێوان دوو ڕووبار) کشابوو و گەل و کولتووری جیاوازی لەخۆ دەگرت. بەڵام، خودی ئەم بەرفراوانییە جوگرافییە بووە هۆی دروستبوونی ئاڵنگاریی گەورەی لۆجیستی و کارگێڕی. پاراستنی سنوورەکان لە بەرامبەر هێرشە بەردەوامەکاندا، پێویستی بە سەرچاوەی سەربازیی زەبەلاح هەبوو، کە ئەمەش بارگرانییەکی قورسی خستبووە سەر ئابووری و ژێرخانی ڕۆم. هێرشە یەک لە دوای یەکەکانی هۆزە جێرمەنەکان، هۆنەکان و گرووپەکانی دیکە، ئەو کەلێن و لاوازییانەیان دەرخست کە چیتر کۆنترۆڵ نەدەکران.

ناسەقامگیریی ئابووری ڕۆڵێکی سەرەکیی لەم داڕمانەدا گێڕا. باجی قورس، پشت بەستن بە کاری کۆیلە و هەڵاوسانی دراو، بڕستیان لە ئابوورییەکە بڕیبوو. بەرهەمی کشتوکاڵی کەمی کرد، ناوەندە شارستانییەکان بەرەو پووکانەوە ڕۆیشتن و ڕێگا بازرگانییەکان نائامن بوون. دانیشتووان ڕووبەڕووی قاتوقڕی، نەخۆشی و پشێویی کۆمەڵایەتی بوونەوە، لە کاتێکدا گەندەڵیی سیاسی متمانەی خەڵکی بە سەرکردەکان لەق کردبوو. جەنگە ناوخۆییەکان و ململانێکان بۆ دەسەڵات بوونە دیاردەی ڕۆژانە و زیاتر ئیمپراتۆریەتەکەیان بێ‌هێز کرد.

لە ڕووی کولتوورییەوە، ڕۆم ئەزموونی جۆرێک لە تێکەڵبوون و لە هەمان کاتدا لێک‌ترازانی دەکرد. تێکەڵکردنی گەلە جیاوازەکان دەوڵەمەندیی بەخشی، بەڵام گرژیی لێ کەوتەوە. هەوڵەکان بۆ یەکخستنی ئیمپراتۆریەتەکە لە ڕێگەی یاسا، توندوتۆڵیی سەربازی و ئایینەوە، بەس نەبوون بۆ چارەسەرکردنی ئەو کەلێنە بونیادییانەی کە بە درێژایی سەدەکان دروست ببوو. لە ساڵی ٢٨٥ی زایینیدا، ئیمپراتۆریەتەکە دابەشکرا بۆ دوو بەشی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا؛ هەنگاوێک کە ئامانج لێی باشترکردنی بەڕێوەبردن بوو، بەڵام لە کۆتاییدا بووە هۆی خێراکردنی مەرگی بەشی ڕۆژئاوا.

تاڵانکردنی ڕۆم لەلایەن ڤیزیگۆتەکانەوە لە ساڵی ٤١٠ی زایینی و لەسەر تەخت لابردنی کۆتا ئیمپراتۆر "ڕۆمۆلۆس ئۆگەستۆلۆس" لە ساڵی ٤٧٦، وەک خاڵی کۆتایی و سیمبولی بۆ ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیی ڕۆژئاوا هەژمار دەکرێن. لەو کاتەدا، ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیی ڕۆژهەڵات، یان ئیمپراتۆریەتی بیزەنتی، بۆ ماوەی هەزار ساڵی دیکە بەردەوام بوو و پارێزگاری لە یاسا و کولتوور و نەریتی ڕۆمانی کرد، تەنانەت کاتێک ئەوروپای ڕۆژئاوا نوقمی ئەو قۆناغە بوو کە دواتر بە "سەدەکانی تاریکی" ناسرا.

ڕووخانی ڕۆم وێنەی کارلێکی ئاڵۆزی نێوان خراپ بەڕێوەبردنی سیاسی، فشارە ئابوورییەکان، گۆڕانکاریی کۆمەڵایەتی و هەڕەشە دەرەکییەکان نیشان دەدات. میراتەکەی لە سیستەمی یاسایی مۆدێرن، زمانەکان، پلاندانانی شار و ئایدیاڵە کولتوورییەکاندا ڕەنگی داوەتەوە. ئەمەش بیرخەرەوەیەکە بۆ جیهان کە تەنانەت بەهێزترین شارستانیەتەکانیش ئەگەری ڕووخان و لەناوچوونیان هەیە، ئەگەر نەتوانن لەگەڵ گۆڕانکارییەکاندا خۆیان بگونجێنن.

سەرچاوەکان:

هیسەر، پیتەر. ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم: مێژوویەکی نوێ بۆ ڕۆم و بەربەرییەکان. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد.

گیبۆن، ئێدوارد. مێژووی داڕمان و ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆم. پەنگوین کلاسیکس .