ڕێگای ئاوریشم؛ بونیادنەری شارستانیەتەکان 

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

ڕێگای ئاوریشم، ئەو تۆڕە بەرفراوانەی ڕێگا بازرگانییەکان کە ڕۆژهەڵاتی ئاسیای بە دەریای ناوەڕاستەوە گرێ دەدا، هەمیشە وەک سیمبولێکی بازرگانی ستایش کراوە. بەڵام کاریگەرییەکەی زۆر لە ئاڵوگۆڕی ئاوریشم، بەهارات و کانزا گرانبەهاکان مەزنتر بووە. ئەم ڕێگایە بۆ ماوەی زیاتر لە هەزار ساڵ، وەک خوێنبەرێک بۆ گواستنەوەی مەعریفە، ئایین، کولتوور و تەکنەلۆژیا کاری کردووە و نەخشەی تەواوی شارستانیەتەکانی کێشاوەتەوە.

ئەم ڕێگایە کە بە هەزاران میل بەناو بیابانە وشکەکان، زنجیرە چیا سەختەکان و دەشتاییە بەرینەکاندا درێژ دەبووەوە، ئیمپراتۆریەتەکانی بەیەک دەگەیاند و پەیوەندی لە نێوان گەلانێکدا دروست دەکرد کە مەودایەکی دوور لێکی دەکردنەوە. بازرگانان، زیارەتکاران، دیپلۆماتکاران و گەڕیدەکان بەرگەی سەختییەکانی کەشوهەوایان دەگرت بۆ گواستنەوەی کاڵا و بیرۆکەکان. شارەکانی سەر ئەم ڕێگایە، وەک سەمەرقەند، چانگان و قوستەنتینیە، بوونە مەڵبەندی جیهانی (کۆسمۆپۆلیتیک)، کە تێیدا خەڵکی کولتوورە جیاوازەکان یەکتریان دەبینی، زمانیان ئاڵوگۆڕ دەکرد و نەریتەکانیان بەش دەکرد.

لە دەرەوەی بازرگانیی ماددی، ڕێگای ئاوریشم دەرگای بۆ گواستنەوەی هزر و بیروباوەڕی ئایینی کردەوە. ئایینی بودا لە هندستانەوە بۆ ئاسیای ناوەڕاست و چین بڵاوبووەوە و دیمەنی فەلسەفی و کولتووریی ناوچەکەی داڕشتەوە. هونەر، مۆسیقا و ئەدەب بەم ڕێگایانەدا سەفەریان کرد و بوونە هۆی سەرهەڵدانی شێوازێکی هونەریی تێکەڵ لە تەلارسازی، چنین و هونەرە جوانەکاندا. داهێنانە زانستییەکانی وەک پزیشکی، گەردوونناسی و بیرکاری لە نێوان کیشوەرەکاندا گوازرانەوە و پەرەیان بە تێگەیشتنی زانستی دا، بە جۆرێک کە گەر تەنها پشت بە پەرەسەندنە ناوخۆییەکان ببەسترایە، ئەستەم بوو بەدەست بهێنرێن.

ڕێگاکە کاریگەرییەکی ئابووریی قووڵیشی هەبوو. بازرگانان و خاوەن کاروانەکان تۆڕی قەرز و ئاڵوگۆڕی دراو و سیستەمی بانکییان دامەزراند. ئەو سامانەی لەم بازرگانییەوە بەدەست دەهات، بووە هۆی گەشەسەندنی شارەکان و پشتیوانی لە کردنەوەی کتێبخانە، قوتابخانە و ڕوانگە زانستییەکان. بازاڕەکانی سەر ڕێگای ئاوریشم بوونە "هەوێنی داهێنان" و هاوکاری، کە بەردی بناغەی بۆ قۆناغی جیهانگیریی سەرەتایی دانا.

لە ڕووی مێژووییەوە، ڕێگای ئاوریشم لە سەردەمی شانشینی "هان"ـەوە (نزیکەی ١٣٠ پ.ز) سەریهەڵدا و لە سەردەمی شانشینی "تانگ" و دواتر لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی مەغۆلەکاندا گەیشتە لووتکە. مەغۆلەکان سەردەمێکی پڕ لە ئاسایش و سەقامگیرییان دروست کرد کە ڕێگەی بە جووڵەی بێوێنەی کاڵا و بیرۆکەکان دا. بەڵام، دۆزینەوەی ڕێگا ئاوییەکان و بازرگانیی دەریایی وردە وردە جێگەی بەشێک لە ڕێگا وشکانییەکەی گرتەوە و تا کۆتایی سەدەی پانزەیەم بووە هۆی کەمبوونەوەی وردە وردەی گرنگییەکەی.

کاریگەرییە کولتووری و تەکنەلۆژییەکانی ڕێگای ئاوریشم تا ئەمڕۆش هەر ماون. توخمەکانی خواردن، زمان، هونەر و ئایینەکان شوێنپەنجەی سەدەها ساڵەی ئاڵوگۆڕیان پێوە دیارە. تێگەیشتن لەم تۆڕە، ئەوەمان بیر دەخاتەوە کە کۆمەڵگا مرۆییەکان چەندە پێکەوە گرێدراون. ئەمە وانەیەکە کە پێمان دەڵێت شارستانیەت بەرهەمی گۆشەگیری و دابڕان نییە، بەڵکو بەرهەمی گفتوگۆ، بازرگانی و ئەو حەزە هاوبەشەیە کە مرۆڤ بۆ زانین هەیەتی.

سەرچاوەکان:

فرانکۆپان، پیتەر. ڕێگا ئاوریشمییەکان: مێژوویەکی نوێ بۆ جیهان. هارپەر کۆلینز.

لیو، شینرو. ڕێگای ئاوریشم لە مێژووی جیهاندا. چاپخانەی زانکۆی ئۆکسفۆرد.