دارستانەکانی ئەمازۆن؛ سییەکانی زەوی لەنێوان مەرگ و ژیانەوەدا

وێستگە ستایڵ – سۆلین عوسمان

دارستانەکانی ئەمازۆن، کە بەسەر نۆ وڵاتدا کشاون و ڕووبەرەکەیان زیاتر لە ٥.٥ ملیۆن کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، هەم گەنجینەیەکی ژینگەیی ژیانییە و هەم هێمایەکە بۆ ناسکیی دۆخی هەسارەکەمان. ئەو چەترە سەوزە چڕە، ڕووبارە پێچاوپێچەکان و هەمەجۆریی بایۆلۆژیی بێوێنەی، وایکردووە ببێتە یەکێک لە گرنگترین سیستمە ژینگەییەکان لەسەر زەوی، کە ڕۆڵێکی یەکلاکەرەوە دەبینێت لە سەقامگیریی کەشوهەوا، پاراستنی کولتوورە ڕەسەنەکان و ژیانی بێشومار زیندەوەر.

ئەمازۆن نزیکەی ٢٠٪ی ئۆکسجینی جیهان دابین دەکات و وەک "مژەرێکی زەبەلاحی کاربۆن" (Carbon Sink) کار دەکات، بەوەی بڕێکی ئێجگار زۆر لە دووەم ئۆکسیدی کاربۆن هەڵدەمژێت. بەڵام بڕینەوەی دارەکان، کانزاکاریی نایاسایی و گۆڕانی کەشوهەوا، فشارێکی بێپێشینەیان خستووەتە سەر ئەم سییە سروشتییە. وێنە مانگییە دەستکردەکان ڕێژەیەکی مەترسیداری لەناوچوونی دارستانەکان نیشان دەدەن، کە نەک تەنها هەڕەشەیە بۆ سەر ڕووەک و ئاژەڵەکان، بەڵکو مەترسییە بۆ سەر شێوازی کەشوهەوای جیهانیش. زانایان هۆشداری دەدەن کە بەردەوامیی ئەم داخورانە ڕەنگە ئەمازۆن بگەیەنێتە "خاڵی وەرچەرخان" (Tipping Point)، کە تێیدا ناوچە سەوز و پڕ بارانەکان دەگۆڕێن بۆ زەوی وەک ساڤانای وشک.

لەوەش گرنگتر، ئەمازۆن ماڵی ملیۆنان مرۆڤە، بەتایبەت خێڵە ڕەسەنەکان کە کولتوور، زمان و زانیارییەکانیان بە قوڵی ئاوێتەی دارستانەکە بووە. ئەم کۆمەڵگایانە بۆ مانەوە پشت بە پەیڕەوی "ژینگەدۆستی" دەبەستن، لە ڕاوکردن و ماسیگرتنەوە تا دەگاتە بەکارهێنانی ڕووەکی پزیشکی. پڕۆژەکانی پاراستن ئێستا زیاتر جەخت لە بەهێزکردنی دانیشتوانە ناوخۆییەکان دەکەنەوە، بە تێکەڵکردنی زانیارییە نەریتییەکان لەگەڵ زانستی مۆدێرن بۆ پاراستنی هەردوو سیستمی مرۆیی و ژینگەیی.

لە ڕووی مێژووییەوە، ئەمازۆن هەمیشە جێگەی سەرنجی گەڕیدەکان، زانایان و سەرکێشان بووە. لە گەشتە دۆزینەوەکانی سەدەی شانزەهەمەوە تا توێژینەوەکانی ئەمڕۆ، ئەم دارستانە هەمیشە تێکەڵەیەک لە ترس و سەرسامیی دروست کردووە. ڕووبارەکان، چڕیی دارەکان و ژیانە کێوییە نهێنی ئامێزەکەی بوونەتە هەوێنی ئەفسانەکان و بۆ چەندین سەدە خەیاڵی جیهانیان بەخۆیەوە سەرقاڵ کردووە.

ئەمڕۆ، دارستانی ئەمازۆن لە دووڕیانێکی چارەنووسسازدایە: بووەتە مەیدانی جەنگ لەنێوان "قۆستنەوەی ئابووری" و "پاراستنی ژینگەیی". هاوکاریی نێودەوڵەتی، یاسای حکومی و چالاکیی ڕێکخراوە مەدەنییەکان پێویستن بۆ ئەوەی دڵنیا بین ئەم سیستمە بێ جێگرەوەیە بەردەوام دەبێت لە گەشەکردن. مانەوەی ئەمازۆن تەنها بۆ ئەمریکای باشوور گرنگ نییە، بەڵکو بۆ هەموو هەسارەکە چارەنووسسازە، و وانەیەکمان فێردەکات دەربارەی خۆڕاگری، هاوسەنگی و تۆڕی ئاڵۆزی ژیان.

سەرچاوەکان: توێژینەوە زانستییەکانی ڕێکخراوە ژینگەییەکان، ڕاپۆرتەکانی یونسکۆ، و لێکۆڵینەوەکانی پاراستنی ئەمازۆن.