پێشکەوتنەکان لە دژی HIV؛ چۆن زانست توانی "حوکمی مەرگ" بگۆڕێت بۆ ژیانێکی ئاسایی

وێستگە ستایڵ - سۆلین عوسمان

ڤایرۆسی (HIV) کە ڕۆژگارێک لە ساڵانی هەشتاکاندا بە "تایعونی سەردەم" ناودەبرا و تووشبوون پێی یەکسان بوو بە مەرگێکی مسۆگەر، ئەمڕۆ لە سایەی پێشکەوتنی زانستدا، لە نەخۆشییەکی کوشندە و ترسناکەوە گۆڕدراوە بۆ حاڵەتێکی تەندروستیی درێژخایەن (Chronic condition) کە دەکرێت بە تەواوی کۆنترۆڵ بکرێت وەک نەخۆشی شەکرە. ئەم گۆڕانکارییە بنەڕەتییە یەکێکە لە گەورەترین، گرنگترین و خێراترین سەرکەوتنەکانی زانستی پزیشکی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا.

پێشکەوتنە پزیشکییەکان و دۆزینەوەی چارەسەری تێکەڵەی دژە-ڤایرۆسی (Antiretroviral therapy - ART) وایکردووە کە زۆرێک لە تووشبووان بتوانن ژیانێکی تەواو ئاسایی بژین، هاوسەرگیری بکەن، منداڵی تەندروستیان ببێت و تەمەنێکی درێژ بەڕێ بکەن بەبێ ئەوەی هەرگیز بگەنە قۆناغی مەترسیداری (AIDS). توێژینەوەکان ئێستا تەنها لەسەر کۆنترۆڵکردن نین، بەڵکو تیشک دەخەنە سەر خۆپاراستن لە ڕێگەی دەرمانی (PrEP) بۆ کەسانی تەندروست، دۆزینەوەی ڤاکسین، و تەنانەت هەوڵدان بۆ "چاکبوونەوەی یەکجارەکی" لە ڕێگەی دەستکاریی جیناتەوە (وەک حاڵەتە دەگمەنەکانی نەخۆشە چاکبووەکانی لەندەن و بەرلین).

لە ساڵانی هەشتاکانەوە، HIV شێوازی تێگەیشتنی جیهانی بۆ هۆشیاریی تەندروستی سێکسی و گفتوگۆی "مۆرکی کۆمەڵایەتی" (Stigma) گۆڕی. ئەمڕۆ زانست گەیشتۆتە ئەو ئاستەی بە دڵنیاییەوە بڵێت (U=U)، واتە "Undetectable = Untransmittable"؛ ئەگەر ڤایرۆسەکە لە خوێندا بەهۆی دەرمانەوە دابەزێت بۆ ئاستێک کە دیار نەبێت، کەسەکە بە هیچ شێوەیەک ڤایرۆسەکە بۆ کەسی تر ناگوازێتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، پسپۆڕانی تەندروستی جیهانی جەخت دەکەنەوە کە هۆشیاری، پشکنینی پێشوەختە، و دەستگەیشتنی یەکسان بە دەرمان هێشتا کۆڵەکەی سەرەکیی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم ڤایرۆسەن بۆ ئەوەی تا ساڵی ٢٠٣٠ کۆتایی بە پەتای ئایدز بهێنرێت.

سەرچاوە: ڕاپۆرتەکانی ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) و UNAIDS.