سیگمۆند فرۆید؛ تەلارسازی ڕۆحی مرۆڤ و هەڵکۆڵەری نهێنییەکانی "نەست"

وێستگە ستایڵ - سۆلین عوسمان

سیگمۆند فرۆید، ئەو ناوەی کە پاش تێپەڕبوونی زیاتر لە سەدەیەک، هێشتا وەک گەورەترین و لە هەمان کاتدا مشتومڕهێنترین "مایسترۆ"ی مێژووی دەرونناسی دەمێنێتەوە. ئەو تەنها پزیشکێک نەبوو، بەڵکو پێشەنگێکی شۆڕشگێڕ بوو کە توانی بوێرانە دەرگایەکی داخراو و قەدەغەکراو بەڕووی مرۆڤایەتیدا بکاتەوە؛ دەرگایەک بەرەو قوڵاییە تاریک و نەزانراوەکانی "ناخ". بیردۆزەکانی فرۆید تێڕوانینی مرۆڤیان بۆ "عەقڵ" و پێکهاتەی کەسایەتی سەرەوژێر کرد، کاتێک بۆ یەکەمجار پەردەی لەسەر "هێزە نائاگاییەکان" (Unconscious) هەڵمالی و بە زانستی سەلماندی کە بەشێکی زۆری ڕەفتار، بڕیارە چارەنوسسازەکان و ترسە شاراوەکانمان، لەلایەن کۆمەڵێک پاڵنەری شاراوەوە بەڕێوەدەبرێن کە لە دەرەوەی بازنەی ئاگایی ئێمەدان.

فرۆید بە دامەزراندنی قوتابخانەی "شیکاریی دەرونی" (Psychoanalysis)، شۆڕشێکی لە چارەسەری پزیشکیدا بەرپاکرد و چەمکی "چارەسەر لە ڕێگەی قسەکردن"ـی هێنایە کایەوە. ئەو نەخشەیەکی ئەندازیاریی وردی بۆ جیهانی ئاڵۆزی مێشک کێشا، کە لە سێ کوچکەی سەرەکی پێکهاتبوو: (ئاز - Id) وەک سەرچاوەی وزە و ئارەزووە سەرەتاییەکان، (خود - Ego) وەک ئەندازیاری ڕێکخستنی واقیع، و (باڵای خود - Superego) وەک دەنگی ویژدان و ئەخلاق. فرۆید پێی وابوو کە مرۆڤ بەرهەمی ململانێی نێوان ئەم سێ هێزەیە و جەختی لەوە دەکردەوە کە کەسایەتی مرۆڤ لە پێنج ساڵی یەکەمی تەمەنیدا، لەژێر کاریگەری ئەزموونەکانی منداڵیدا فۆرم دەگرێت و دەچەسپێت.

لە یەکێک لە شاکارەکانیدا بە ناوی "لێکدانەوەی خەون"، فرۆید تێڕوانینێکی ئەفسانەیی ڕەتکردەوە و پێشنیازی ئەوەی کرد کە خەونەکان تەنها وێنەی هەڕەمەکی و بێ مانان نین، بەڵکو "ڕێگەی شاهانە" و دەروازەیەکین بۆ گەیشتن بە نهێنییەکانی نەست؛ ئەوان زمانێکی سیمبۆلیکین کە ئارەزووە کپکراو و ترسە شاراوەکانمان دەردەخەن.

فرۆید کە لە ساڵی ١٨٥٦ لە ناوچەی مۆراڤیا (کە ئێستا بەشێکە لە کۆماری چیک) چاوی بە دنیا هەڵهێناوە، سەرەتا وەک پزیشکی دەمار (Neurologist) دەستی بە کارکردن کرد. ئەو لە سەردەمێکدا ڕووی کردە دەرونناسی کە نەخۆشییە دەرونییەکان لەنێوان "خراپ تێگەیشتن" و "خورافیات"ـدا ون بووبوون، زۆرجار وەک "شێت بوون" یان دەستوەردانی هێزی شەڕەنگێز لێکدەدرانەوە. هەرچەندە ئەمڕۆ بەشێک لە گریمانەکانی، بەتایبەت ئەوانەی پەیوەستن بە سێکسواڵیتێی منداڵ، ڕووبەڕووی ڕەخنەی زانستی بوونەتەوە، بەڵام کاریگەریی فرۆید لەسەر دەرونناسی، ئەدەب، هونەر، سینەما و تەنانەت فەرهەنگی ڕۆژانەمان، حاشا هەڵنەگرە و وەک بەردی بناغەی تێگەیشتن لە خود ماوەتەوە.

سەرچاوە :سیگمۆند فرۆید و بنەماکانی سایکۆلۆژیای مۆدێرن، ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکا، ٢٠٢٥.