فیزیای کوانتەم؛ گەشتێک بۆ ئەو جیهانە ئەفسانەییەی کە تێیدا "مەحاڵ" دەبێتە ڕاستی و ئەقڵی مرۆڤ تووشی شۆک دەکات

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

ئەگەر پێتان وایە جیهانی خەیاڵی و ئەفسانەکان تەنها لە چیرۆکەکاندا هەن، ئەوا بەخێربێن بۆ جیهانی "فیزیای کوانتەم"، ئەو لقەی زانست کە بە "جادووی ڕاستەقینەی گەردوون" ناسراوە و هەموو ئەو یاسا لۆژیکییانەی ئێمە لە ژیانی ڕۆژانەدا پێیان ڕاهاتووین تێکدەشکێنێت. لە فیزیای کلاسیکیدا کە ئیسحاق نیوتن دایڕشتووە، هەموو شتێک ڕوون و پێشبینیکراوە؛ تۆپێک یان لێرەیە یان لەوێیە، یان دەجوڵێت یان وەستاوە، بەڵام کاتێک دەچینە قوڵایی ماددە و دەگەینە ئاستی ئەتۆم و تەنۆلکە وردەکان، یاساکان بە شێوەیەکی ترسناک دەگۆڕێن و دەگەینە جیهانێک کە تێیدا تەنۆلکەیەک دەتوانێت لە یەک کاتدا لە دوو شوێنی جیاواز بێت، دەتوانێت بە دیواردا تێپەڕێت بەبێ شکاندنی، و دەتوانێت لە یەک کاتدا هەم شەپۆل بێت و هەم ماددە.

ئەمە تەنها تیۆری نییە، بەڵکو ئەو ڕاستییەیە کە گەردوونی لەسەر بنیاد نراوە و بەبێ ئەم ڕەفتارە سەیرانە گەردوون بوونی نەدەبوو.

یەکێک لە سەیرترین دیاردەکانی ئەم زانستە بریتییە لە "سووپەرپۆزیشن" یان دۆخی کەڵەکەبوون. بۆ تێگەیشتن لەمە، زانای نەمسایی ئیروین شرۆدینگەر نموونەیەکی بەناوبانگی هێناوەتەوە کە بە "پشیلەکەی شرۆدینگەر" ناسراوە؛ ئەو دەڵێت ئەگەر پشیلەیەک بخەینە سندوقێکەوە لەگەڵ ماددەیەکی ژەهراوی کە ئەگەری تەقینی ٥٠ بە ٥٠ بێت، تا ئەو کاتەی سندوقەکە نەکەینەوە، پشیلەکە بەپێی یاسای کوانتەم لە یەک کاتدا هەم زیندووە و هەم مردوو. ئەمە بۆ مێشکی مرۆڤ شتێکی مەحاڵە، بەڵام لە جیهانی ئەتۆمدا، تەنۆلکەکان لە هەموو ئەگەرەکاندا دەژین تا ئەو کاتەی چاودێری دەکرێن.

ئەمەش دەمانباتە سەر نهێنییەکی گەورەتر کە پێی دەوترێت "کاریگەریی چاودێر"؛ واتە تەنها سەیرکردن و پێوانی ڕووداوێک، دەبێتە هۆی گۆڕینی ئەنجامی ڕووداوەکە. ئەمە وای لە زۆرێک لە فەیلەسوف و زانایان کردووە بپرسن ئایا واقیع بوونی هەیە ئەگەر ئێمە سەیری نەکەین؟

دیاردەیەکی دیکەی سەرسوڕهێنەر بریتییە لە "ئاڵۆزکانی کوانتەمی" (Quantum Entanglement) کە ئەلبێرت ئەйнشتاین بە "کرداری ترسناک لە دوورەوە" ناوی دەبرد و بەلایەوە قبوڵ نەدەکرا. لەم دیاردەیەدا دوو تەنۆلکە پەیوەندییەکی ڕۆحیی سەیر لە نێوانیاندا دروست دەبێت، بە جۆرێک ئەگەر یەکێکیان لەم سەرێ زەوی بێت و ئەوی دیکەیان لەو پەڕی گەردوون بێت، هەر گۆڕانکارییەک بەسەر یەکێکیاندا بێت ئەوی دیکەیان لە هەمان چرکەساتدا هەمان گۆڕانکاری بەسەردا دێت، بەبێ ئەوەی هیچ کاتێک تێپەڕێت، واتە خێراتر لە ڕووناکی زانیارییەکان دەگوازرێنەوە. ئەمە هەموو تێگەیشتنی ئێمە بۆ "کات" و "شوێن" دەخاتە ژێر پرسیارەوە و دەریدەخات کە گەردوون وەک تۆڕێکی یەکپارچە پێکەوە گرێدراوە و دوورییەکان تەنها وەهمێکن.

ڕەنگە زۆر کەس بڵێن ئەم قسانە تەنها فەلسەفەن، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە کە ژیانی مۆدێرنی ئەمڕۆمان بەبێ کوانتەم بوونی نەدەبوو. مۆبایلە زیرەکەکانی دەستمان، کۆمپیوتەرەکان، ئینتەرنێت، ئامێری MRI لە نەخۆشخانەکان، و تیشکی لەیزەر، هەموویان بەرهەمی تێگەیشتنی زانایانن لەم یاسا سەیرانە. ئێستا مرۆڤایەتی بەرەو شۆڕشی "کۆمپیوتەری کوانتەم" هەنگاو دەنێت کە توانای چارەسەرکردنی کێشەکانی هەیە بە خێراییەک کە ملیۆنان جار لە کۆمپیوتەرە ئاساییەکان خێراترە.

لەگەڵ هەموو ئەم پێشکەوتنانەشدا، هێشتا ڕیچارد فاینمان خاوەنی خەڵاتی نۆبڵ، بە ڕاستگۆیی دەڵێت "ئەگەر پێت وایە لە کوانتەم تێگەیشتوویت، کەواتە تێنەگەیشتوویت." ئەم زانستە فێرمان دەکات کە گەردوون زۆر لەوە ئاڵۆزتر و سەیرترە کە ئێمە بیری لێ دەکەینەوە و هەندێکجار ڕاستی لە خەیاڵ نامۆترە.

سەرچاوە: توێژینەوەی تیۆری فیزیا، گۆڤاری زانست و تەکنەلۆژیا، کتێبی "گەردوون لە توێکڵی گوێزێکدا".