میرنشینی بابان؛ شکۆمەندییەک لە دڵی مێژوودا کە ناسنامەی شاری ڕۆشنبیریی نەخشاند

وێستگە ستایل - سۆلین عوسمان

میرنشینی بابان تەنها دەسەڵاتێکی سیاسیی کاتی نەبوو لە لاپەڕەکانی مێژووی کورددا، بەڵکو "پرۆژەیەکی شارستانی و مەعریفی" بوو کە توانی ڕەوتی مێژوو و کلتووری ناوچەکە بگۆڕێت. ئەم میرنشینە کە لە سەدەی ١٧دا وەک هێزێکی کاریگەر دەرکەوت، توانی بناغەی حوکمڕانییەک دابنێت کە تێیدا دەنگی "قەڵەم" و "سەیف" هاوشانی یەکتر دەبیستران، و هونەری دیپلۆماسی وەک هونەری جەنگ گرنگی پێ دەدرا.

لە قەڵاچوالانەوە بۆ سلێمانی؛ دیدگایەک بۆ داهاتوو پێش دروستکردنی شاری سلێمانی، پایتەختی بابانەکان "قەڵاچوالان" بوو، بەڵام بەهۆی نزیکی لە سنووری دەوڵەتی سەفەوی و مەترسییە بەردەوامەکان، بابانەکان پێویستیان بە قوڵاییەکی ستراتیژی هەبوو. لێرەوە زیرەکیی ئیبراهیم پاشای بابان دەردەکەوێت. لە ساڵی ١٧٨٤دا، ئیبراهیم پاشا بە دیدگایەکی ئەندازیاری و سەربازییەوە، شاری سلێمانی لە بناری چیای گۆیژە و ئەزمەڕ دروست کرد. ئامانجی ئەو تەنها دروستکردنی قەڵایەک نەبوو، بەڵکو دروستکردنی شارێک بوو کە ببێتە مەڵبەندی بازرگانی، ئایینی و سیاسی. ناینانی شارەکە بە ناوی "سلێمان پاشا"ی باوکییەوە، هێمایەک بوو بۆ وەفاداری و بەردەوامیی بنەماڵەکە.

شۆڕشی زمان و ئەدەب؛ دیارییە گەورەکەی بابان گرنگترین میراتی میرنشینی بابان بۆ کورد، گۆڕینی ئاڕاستەی ئەدەبی کوردی بوو. تا پێش سەردەمی بابانەکان، زاراوەی گۆران (هەورامی) زمانی ئەدەبی باڵا بوو، بەڵام لە سەردەمی زێڕینی باباندا، زاراوەی "کوردیی ناوەڕاست - سۆرانی" کرایە زمانی نووسین و ئەدەب. بابانەکان کۆشکەکەیان کردبووە دیوەخانی شاعیران. لەژێر سایەی حوکمڕانیی ئەواندا، قوتابخانەی شیعریی بابان دروست بوو کە سێکوچکەی (نالی، سالم، کوردی) ڕابەرایەتییان دەکرد. نالی بە شیعرە بەرزەکانی، بناغەی شیعری کلاسیکی سۆرانی دانا، کە تا ئەمڕۆش بە لوتکەی ئەدەبی کوردی دادەنرێت. ئەگەر میرنشینی بابان نەبوایە، ڕەنگە ئەمڕۆ زمانی کوردی بەم شێوەیە دەوڵەمەند و پاراو نەگەیشتایە دەستمان.

تەلارسازی و ژیانی کۆمەڵایەتی بابانەکان تەنها گرنگییان بە شیعر نەدەدا، بەڵکو لە ڕووی ئاوەدانیشەوە دەستڕەنگین بوون. دروستکردنی "مزگەوتی گەورە" تەنها بۆ نوێژکردن نەبوو، بەڵکو وەک یەکەم زانکۆی ئایینی و زانستی لە شارەکەدا کاری دەکرد کە زانایانی وەک مەولانا خالیدی نەقشبەندی تێیدا دەرس دەوتنەوە. سەیرای (کۆشکی دەسەڵات) لە سلێمانی، ناوەندێک بوو بۆ پێشوازی لە گەشتیاران، دیپلۆماتکارانی عوسمانی و ئێرانی، و بازرگانانی ڕێگای ئاوریشم. ئەم کراوەییە وایکرد سلێمانی لە سەرەتاوە وەک شارێکی فرەڕەنگ و کراوە گەشە بکات، کە تێیدا موسڵمان، جوولەکە و مەسیحییەکان بە ئاشتی پێکەوە دەژیان و بەشدارییان لە بازاڕ و پیشە دەستییەکاندا دەکرد.

کۆتایی دەسەڵات و مانەوەی ڕۆحەکە هەرچەندە میرنشینی بابان لە ساڵی ١٨٥١ بە پیلانێکی عوسمانییەکان کۆتایی پێ هات و دواین میر (عەبدوڵڵا پاشا) دورخرایەوە، بەڵام ئەوە تەنها کۆتایی دەسەڵاتی سیاسی بوو. ئەو تۆوەی بابانەکان چاندیان، ڕەگی داکوتا بوو. ئەمڕۆ، کاتێک سلێمانی وەک "پایتەختی ڕۆشنبیری" دەناسرێت، میراتی ڕاستەوخۆی ئەو سەردەمەیە.

ئەو ڕۆحە یاخی و ئازادەی کە لە سلێمانیدا هەیە، درێژکراوەی ئەو سەربەخۆییە سیاسییەیە کە بابانەکان ساڵانێک خەونیان پێوە دەبینی. لە جلوبەرگی پیاوان و ژنانەوە تا نەریتی میوانداری و خۆشەویستی بۆ کتێب، هەمووی ڕەنگدانەوەی ئەو شکۆیەیە کە لە ١٧٨٤ەوە دەستی پێکرد.

سەرچاوە: دەستنووسە مێژووییەکان (مێژووی بەغدا و سلێمانی)، دیوانی نالی و سالم، لێکۆڵینەوەکانی دکتۆر کەمال مەزهەر، ئەرشیفی کلتووری سلێمانی.