توێژینەوەیەکی نوێی زانستی تێڕوانینەکان دەگۆڕێت: خەونەکان وێنەی هەڕەمەکی نین، بەڵکو گێڕانەوەی ڕێکخراوی چیرۆکن

وێستگە ستایل – سۆلین عوسمان

توێژینەوەیەکی نوێ کە لەلایەن توێژەرانی بواری زانستی مەعریفی و فەلسەفەوە لەم مانگەدا بڵاوکراوەتەوە، شۆڕشێک لە تێگەیشتنی مرۆڤ بۆ خەونەکان دروست دەکات؛ توێژینەوەکە پێشنیاز دەکات کە خەونەکان زیاتر لە چیرۆکی کەسیی ڕێکخراو دەچن نەک کۆمەڵێک پارچەی پەرشوبڵاو و بێسەروبەر، ئەمەش شێوازی لێکدانەوەی دەروونناسان بۆ مانای خەون و ئەرکە سۆزدارییەکان بە تەواوی دەگۆڕێت.

ئەم توێژینەوەیە کە لە گۆڤاری (Topoi) سەر بە دەزگای سپرینگەر بڵاوکراوەتەوە، مشتومڕی ئەوە دەکات کە هەر خەونێک، تەنانەت ئەوانەشی کە زۆر سەیر و ناڕوونی دیارن، خاوەنی "بونیادێکی گێڕانەوەی شاراوەن". ئەم بونیادە پێکهاتووە لە سەرەتا، قۆناغی هەڵکشانی گرژی و کۆتایی (Resolution)، کە ڕێک هاوشێوەی ئەو فۆرمە ستانداردانەیە لە ئەدەبیات و سینەمادا دەبینرێن. توێژەران جەخت لەوە دەکەنەوە کە دیاریکردنی ئەم پێکهاتەیە، کلیلی تێگەیشتنە لەوەی مێشک چۆن لە کاتی خەوتندا پرۆسەی ڕێکخستنەوەی هەست و سۆزەکان ئەنجام دەدات.

نووسەرانی توێژینەوەکە بۆ گەیشتن بەم دەرەنجامە، تیۆرییە فەلسەفییەکانی "ناسنامەی گێڕانەوە"یان لەگەڵ تەکنەلۆژیای زمانەوانیی کۆمپیوتەریی مۆدێرن تێکەڵ کردووە. ئەوان سەدان ڕاپۆرتی نووسراوی خەونیان شیکردۆتەوە بە بەکارهێنانی ئامرازەکانی زیرەکی دەستکرد، کە توانیویانە "کەوانەی چیرۆک"، گۆڕانکارییە سۆزدارییەکان و هێما دووبارەبووەکان (Symbolic Clusters) دەستنیشان بکەن. دەرکەوتووە ئەم هێمایانە زۆرجار بە وردی لەگەڵ ململانێکان یان دڵەڕاوکێ چارەسەرنەکراوەکانی ژیانی ڕۆژانەی کەسەکەدا یەکدەگرنەوە.

لەکاتێکدا توێژینەوە تەقلیدییەکان خەونیان وەک "ژاوەژاوی دەماری" (Neurological Noise) ناڕێک دەبینی کە گوایە لە کاتی پشوودانی مێشکدا ڕوودەدەن، بەڵام داتا نوێیەکان پێچەوانەکەی دەسەلمێنن. دەرکەوتووە مێشک بەشێوەیەکی چالاکانە سەرقاڵی دروستکردنی "لێکچواندنی چیرۆکی" واتادارە، کە ڕەنگە ئامانج لێی ڕاهێنانی وەڵامە سۆزدارییەکان بێت بۆ دۆخە جیاوازەکان یان میکانیزمێک بێت بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ فشارە دەروونییەکان.

ئەگەر توێژینەوەکانی داهاتوو ئەم دەرەنجامانە بە تەواوی پشتڕاست بکەنەوە، شێوازی چارەسەری دەروونی گۆڕانکاری گەورەی بەسەردا دێت. چارەسەرکاران لەبری ئەوەی تەنها پشت بە لێکدانەوەی هێماکان ببەستن (وەک ئەوەی مار مانای چییە)، ڕوو دەکەنە "بنیاتنانەوەی سۆزداری لەسەر بنەمای چیرۆک". ئەمەش ڕێگەی نوێ و کاریگەر بۆ چارەسەرکردنی زەبر (Trauma) و ناڕێکییەکانی دڵەڕاوکێ دەکاتەوە، بەوەی یارمەتی نەخۆش دەدات چیرۆکی ناوەوەی خۆی ڕێکبخاتەوە.

سەرچاوە: گۆڤاری (Topoi) / دەزگای (Springer) - کانوونی یەکەمی ٢٠٢٥