جیاوازی چینایەتی و پەیوەندی بە زیادبوونی توندوتیژیەوە

‌بەهار مونزیر

مێژووی سەرهەڵدانی  وەستانەوە بەرامبەر توندوتیژی، مێژوویەکە لەگەڵ هۆشیاری زیاتر سەر هەڵدەدات لەسەر ئاستی جیهان لە بەرگ و شێواز، ناوەندی جیاوازدا. لە هەر وڵاتیك چەند لەیەكچون هەبێت ئەوەندەش جیاوازی هەیە لە جۆرەکانی توندوتیژی و چۆنیەتی بەرەنگاربونەوەی. با لێرەدا تیشك بخەینە سەر ناوچەی خۆمان و بەتایبەتی هەرێمی کوردستان. لەگەڵ سەرهەڵدانی و دروستبوونی ڕێکخراو و بەتایبەتی  ڕێکخراوکانی کۆمەڵگەی مەدەنی  یەکێك لە سیاسەتە گرنگەکانی پرسی توندوتیژییە، ئەمەش ڕوونە کە هەر دەزگاو ڕێکخراو یان حزبێك، سیاسەتی خۆی دادەرێژێت. تا ئاستێك وا باو بووە ڕێکخراوەکانی کۆمەلگەی مەدەنی و بەتایبەتی ڕێکخراوی ژنان کارییان تەنها بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی بێت؟ با لێرەدا بۆستین لەسەر ئەوەی کە لە هەرێـمی کوردستاندا سەرەتای دروستبوونی ڕێکخراوە حزبیەکان و ڕێکخراوە سەربەخۆکان پێش دروستبوونی ڕێکخراوە ناحکومیەکان کە تەنها لە چوارچێوەی حزبدا باس دەکرا، ئەگەر حزبێك وەك ئەوەلیەتی خۆی سەیری کردبێت ئەوا دەیخستیتە ناو پەیڕەو و ئەجێندای خۆیەوە، هەروەها زۆرێك لە حزبەکانی کوردستان سیاسەتیکی ڕوون و ڕاستەوخۆیان نەبووە بۆ بەرەنگاربونەوە و وەستانەوە بەرامبەر توندوتتیژی، بەڵام لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕێکخراوە ناحکومیەکان بە پشتیوانی نەتەوە یەکگرتوەکان و وڵاتانی ڕۆژئاوا، بوونی ڕێکخراوی کۆمەڵگای مەدەنی زیادی کرد لە نێوایاندا ڕێکخراوەکانی ژنان و ئەو ڕێکخراوانەی گرنگی بە پرسی ژنان دەدەن. چەمکی توندوتیژی بە فراوانی لەدوای ڕاپەڕینەوە بە چەند ساڵ هاتە سەر زاری خەڵک و هاوڵاتیان و میدیاکان، ناوەندە جیاوازەکان بەکاریان دەهێنا.  ئەگەر بگەڕینیەوە بۆ پێش ئەو مێژووە، توندوتیژی بەم شێوەیە ئێستا چەمکێکی باو نەبوو، وەستانەوە بەرامبەری بەڕێکخراوی نەدەبینرا. بەڵام لەگەڵ ناسینەوەی توندوتیژی و پیناسەی جیاوازو خویندن لە زانکۆکان ئەم چەمکە بووە چەمێكی باو و پاڵی بە زۆر بابەت و داخوازی تری ژنانەوە نا کە بوونیان و ناو هێنانیان بۆ کۆی بزوتنەوەی ژنان گرنگی خۆی هەیە.یاخود بگاتە ئەو قۆناغەیی کە کەمتر باس لە قۆناغی پێش توندوتیژی بکرێت کە جیاکاریە لەسەر بنەمای جۆری کۆمەڵایەتی،واتە جیاکاری دواتر توندوتیژی، هەمان کات جیاکاری چینایەتی، جیاکاری بە هۆکاری ئاینی، نەتەوەیی هتد. کەڕەگێکی سەرەکی دروست بوون و گەشەکردنی توندوتیژییە لە لە هەر کۆمەڵگەدا. 

توندوتیژی دژ بە ژنان بە درێژایی مێژوو قبوڵکراوە و تەنانەت بەئاسانیش قبوڵکراوە. زیاتر لە دوو هەزار ساڵ لەمەوبەر، یاسای ڕۆمانی دەسەڵاتی ژیان و مردنی بە پیاوێک دا بەسەر ژنەکەیدا. لە سەدەی هەژدەهەمدا، یاسای گشتی ئینگلیزی ڕێگەی بە پیاوێک دا کە ژنەکەی و منداڵەکانی بە دارێک یان چەقۆیەک کە لە پەنجەی گەورەتر نەبێت، سزا بدات. ئەم "فەرمانڕەوایی پەنجەیە" لە ئینگلتەرا و ئەمریکا بەردەوام بوو تا کۆتایی سەدەی ۱۹. زۆرێک لە فێمێنیستەکان دەڵێن توندوتیژی دژ بە ژنان دەرئەنجامی کلتوورێکی قووڵی پیاوسالارییە کە هاندەرەو پاداشت دەدات بە زاڵبوونی پیاوان، ئەوان دەڵێن کە لە کلتووری پیاوسالاریدا، پیاوان ئەگەری زیاتریان هەیە توندوتیژی بەکاربهێنن بۆ ئەوەی پێگەی زاڵیان بپارێزن (  ( Origins of Violence Against Women ئەو ژنانەی لە ماڵە خراپەکانەوەن ئەو ماڵانەی کە ژنان تیایدا کۆنترۆڵ دەکرین و توندوتیژیان بەرامبەر دەکریت ئەگەری ئەوەیان زیاترە کاتژمێرێکی کەمتر کاربکەن و کەمتر بەرهەمدار بن کاتێک کار دەکەن. ئەمەش هەژموونی پیاوسالاری دروست کردووە و ژنانی وەک هەژموون لەسەرکراو هێشتۆتەوە لە کۆمەڵگەدا بەدرێژایی ئەو مێژووەی هەیە لە ڕوانگەی کۆمەڵناسەکانەوە، هەر بۆیە ئاستی بەرزی توندوتیژی خێزانی دەتوانێت ژمارەی ژنان لە هێزی کاردا کەم بکاتەوە و بەدەستهێنانی شارەزایی و پەروەردەی ژنان سنووردار بکات و ببێتە هۆی کەمبوونەوەی وەبەرهێنانی گشتی و سەرچاوە و داهاتی گشتی کەمی خزمەتگوزارییەکان(  International mandatory fund) . لەم تویژینەوەیدا بە ناوی پەیوەندنی نێوان کارکردن و داهاتو توندوتیژی خیزانی دژی ژنان هاتوە باس لە نزیکایەتی نێوان کارو توندوتیژی خێزانی دەکات کە چەند پەیوەندی ڕاستەخۆ هەیە لە نیوان کاری دەرەوە، کاری ناوماڵ و توندوتیژی.  لە کۆتای تویژینەوەکە دەردەکەویت ئەو ژنانەی لە ماڵەوە کاردەکەن زیاتر ڕووبەڕویی توندوتیژی دەبنەوە بە بەراورد بەو ژنانەی خاوەن کارن ، ئەم تویژینەویە لە ناو ژنانی ئەسفەهان لە وڵاتی ئێران ئەنجامدراوە لە لایەن (The national library of medicine ). کەوایە ناکرێت ژنان بێبەشکەین لە مافێک بە هۆکاری نا پەیوەندیدار. 

لە هەرێمی کوردستان کەمتر باس لە هۆکاری دروستبوونی جیاکاری نێوان چین و توێژەکان دەکرێت لە پەیوەندی بە کەمی و زۆری ڕیژەی توندوتیژیەکان بەرامبەر ژنان،  بەڵام ئەم جیاوازییە چینایەتیە دەکرێت بە یەکێک لە هۆکارە سەرەکیەکان دابنریت کە ئابوری  تاک و خێزانە،  بۆ دانانی کاریگەری نەرێنی لە  پەیوەندی نیوان تاکەکان و ناسەقامگیریە لە ناو خێزانەکاندا . لە زۆر جاردا توندوتیژی دەروونی، جەستەی، ئابوری، زارەکی، هتد لێدەکەوێتەوە.  لەکاتی ئەزمەی ئابوری خێزاندا پیاوان لە ژێر فشاری ئابوریدا دەگەنە قۆناغێک کە توندوتیژی بەرهەم دەهێنێت،  کە دەکرێت پێشتر وا نەبووبیتن، هەر بۆیە دۆسیە هەبووە زۆر کاتدا باسی خراپی  ئابوری کردووە وەک سەرچاوەی توندوتیژی  لە نیوان خۆی و هاوسەریدا، هەمان کات کەمی تویژینەوە لەسەر ئەم بابەتە هەستیارانە، یاخود بوونی بۆشایەکی گەورە لە نێوان ئاکادیمیا و کاری مەیدانی و نەبوونی سەنتەری لێکۆلێنەوەی کارا بۆ دەرخستنی ئەم کێشانە و خستنەڕووی  لە ڕەگەوە, لەوەی چۆن کار بکرێت و تیگەیشتنی قوڵ هەبێت بۆ بوونی ئەم کێشانە بۆ ئەوەی بگاتە ئەو شوین و ناوەندو ڕێکخراوانە کە لە زۆر کاتدا زۆر بە ڕوکەش مامەڵەی لەگەڵ پرسەکان دەکەن، ئەمە لەلایەکەوە، لە لایەکی دیکەوە بوونی ئاستەنگی لە گەشەکردنی ئەو ڕێکخراوانەی سەربەخۆ کاردەکەن بۆ گەشەکردنی بزوتنەوە مەدەنیەکان و دروستکردنی گۆڕانکاری و فەزایی گشتی لە پێناو لەقکردنی ئەو تێگەیشتنە گشتیە کە دەیەوێت ژن لەو بەرگەدا بهێڵێتەوە چ وەك تاکێكی بێ کار، چ وەك مرۆڤیکی لاواز کە بەئاسانی توندوتیژی ڕووبەڕووبیتەوە. 

ئەمەش ژنان زیاتر دەخاتە ماڵەوە، پەراویزییان دەخات ، کە وەک  تاکی  سەرەکی خێزان لە ناو ماڵەکەیدا  مامەڵەییان لەگەڵ ناکرێت، ئەمە بە جیا لەوەی کە لە ناو خێزانە سەرمایەدارەکاندا ژنان لە زۆر کاتدا هەر پەروایز دەخرێن بە هۆکاری جیاکاری لەسەر بنەمای جۆری کۆمەلایەتی و بەبیانوی بەهێزی باری ئابوری خیزانەکە ژن دەستمۆدەکات و لە پیاوی جیادەکاتەوە و پێگەی لاوازی پێدەدات. بۆ تیگەیشتنی زیاتر لەسەرئەم  بابەتە تیشک دەخەینە سەر باوەڕی فیمینستە سۆسیالیستەکان کە پیاوسالارو سەرمایەداری پیکەوە گری دەدات وە لای ئەوان جگە لە جەختکردنەوە لەسەر نایەکسانی ڕەگەزی وەک هێزێکی کولتووری کە لە پیاوسالارییەوە سەرچاوە دەگرێت هەمان کات  جەخت دەکەنە سەرسیستمی ئابوری سەرمایەداری وبە سەرچاوەی سەرکوتی ژنانی دادەنین و ئامانجیان لەناوبردنی ئەم پێکهاتەیە بۆ بەدەستهێنانی ئازادی ژنان ((Master class essay


PM:04:18:28/11/2023

ئه‌م بابه‌ته 1488 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌



هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی