قۆناغێکی نوێ لە پەیوەندی بەریتانیا و کوردستان

‌د. یاسین ساڵح

لەدەرەنجامی رووداوەکانی ١٦ ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ و ئەو دۆخە نەخوازراوەی بەسەر هەرێمکوردستاندا هات، ئاستی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەریتانیا ساردوسڕی زۆری بەخۆوە بینی، بگرە خەڵکانێکی زۆر پێیانوابوو بەریتانییەکان دەستی راستەوخۆیان هەبووە لە پلانگێرییەکان، بەو پێیەی هەرلە دوای ١٦ ئۆکتۆبەرەوە یەکسەر کۆمپانیای نەوتی بەریتانی BP دەستی بەکارەکانی کردەوە لە کێڵگە نەوتیەکانی کەرکوک. بەڵام بە پێچەوانەوە لە چەند مانگی رابردوودا پەیوەندییەکانی هەرێم و بەریتانیا گەرمووگوری زۆری بەخۆوە دیوە، جگە لە سەردانی شاندەکان و وەزیری دەرەوەی بەریتانیا بۆ هەرێم، بەردەوام لە ئاستی باڵێوزخانەوە قونسڵخانەی ئەو ووڵاتەش سوربوون لەسەر پشتگیری و بەهێزکردنی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ هەرێمی کوردستان دووپات دەکرێتەوە. هەر لەم چوارچێوەدا سەرۆکی هەرێم بە سەردانێکی فەرمی لە بەریتانیایە و بریارە لەگەڵ بۆریس جۆنسن ی سەرک وەزیران و گەورە بەرپرسانی ئەو ووڵاتە گفتۆگۆ دەربارەی پرسەهاوبەشەکان بکەن.
ئایا ئەمە ئاماژەیە بۆ دەستپێکی گۆرانکاری نوێ لە سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا بەرامبەر هەرێم و عێراق؟ هۆکارەکانی پشت ئەم گۆرانکارییە چیە؟ وە ئایا بەریتانیا دەتوانێ چ رۆڵێک بگێرێ بۆ پشتگیری کوردستان.

پێشەکی پێویستە ئاماژەبەوە بکرێ لە نێو کورددا لە ئاستی میللیداو هەندێجار لە ئاستی نوخبەی سیاسی و ئەکادیمیشدا رووانگەیەکی نێگەتیڤ بەرامبەر بە بەریتانیا هەیە، ئەو ووڵاتە وەک دوژمنێکی سەرسەخت وێنادەکرێ کە هەر لە پەییماننامەی سایکس پیکۆتەوە ١٩١٦ تاوەکو ١٦ئۆکتۆبەر ٢٠١٧ رۆڵیکی خراپی گێراوە لەدوژمنایەتی پرسی کورددا و هەر ئەوانن رێگە نادەن کورد بگات بەخەونەکانی. ئەمە بۆخۆی جێی هەڵوەستەکردنە، کە کورد چۆن لەم دیدە دەربازی بێت و بە شیوەیەکی دیکە بۆ بابەتەکە بروانێ ئەویش ئەوەیە رۆڵی بەریتانیا لە ناوچەکە گرنگە و ناکرێ وەک دوژمن وێنابکرێ. بۆیە ئەم سەردانەی سەرۆکی هەرێم زۆر گرنگە ببێتە دەروازەیەک بۆ پتەوکردنی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەریتانیا بۆ ئاستێکی فراوانتر. چونکە لە ئەدەبیاتی سیاسی و کلتوری بەریتانیادا بەتایبەت لەم سەردەمەدا شتێک نیە بەناوی دوژمنایەتی گەلێک یا گروپێک لە خەڵک لەسەربنەمای رق و کینە. ئەوان بەدوای هاوبەشدا هاوبەشدا دەگەرێن لە چوارچێوەی دابینکردنی بەرژەوەندییەکان و پاراستنی ئاسایشی نیشتمانیاندا، بەدەرلەوەی باکگراوندی ئەتنیکی ببێتە بەربەست. بە پێچەوانەوە بەریتانیا وڵاتێکی فرە پێکهاتەیە و یەک لە ووڵاتە هەرە سەرکەوتووەکانی بەرێوەبردنی فرەکلتورییە. کۆمینیتی کوردیش بووە بە شێک لە پێکهاتەی ئە ووڵاتە و دواجار کوردێک بووە بە وەزیری پەروەردە.

لە رووی بەڵگەو توێژینەوەی ئەکادیمی ناتوانرێ ئەوە پشتراست بکرێتەوە کە بەریتانیا هۆکاری سەرەکی دروستنەبوونی دەوڵەتی کوردییە لە سەدەی رابردوودا. هەروەک ئاشکرایە پێشتر بەریتانیەکان ویستوویانە کورد لە ولایەتی موسڵی بگات بە مافە نەتەوەییەکانی خۆی، بەلای کەمی بەریتانیا کێشەی نەبوو کوردیش وەک گەلانی دیکەی ناوچەکە ببێت بە خاوەن کیانی خۆی. بەداخەوە هەلومەرجی ئەوکاتی ناوخۆی کوردستان زۆرلەبار نەبووە، دواجاریش بەرژەوەندی وڵاتانی دیکە ئەم خەونەی لە گۆرنا، لەبەرئەوە گرنگە ئەم تێگەشتنە بگۆردرێ، بەتایبەت بەریتانیا وڵاتێکی کاریگەرە دەتوانێ زۆر لە کێشەکان هاوکاری هەرێم بکات. لە راستیدا ئەو وڵاتانەی کە لە پەیوەندی باشدان لەگەڵ بەریتانیا سودیان لە و پەیوەندییە وەرگرتووە، پێچەوانەکەشی رەنگە راست بێت.

لە قۆناغی ئەورۆدا دوو هۆکارهەن کە کاریگەرن لە دارشتنی سیاسەتی نوێی دەرەوی بەریتانیا، یەکەمیان جەوهەرییە بریتیە لە هاتنەدەرەوی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا. دووەمیان پەیوەستە مەترسیەکان و تەشقەڵەکانی روسیا، چاینا ی ئایندە و پاشەکشەی ئەمەریکا.

سەبارەت بەخاڵی یەکەم دەبێ هەموو لایەک ئەوە بزانێ کە بەریتانیای دووای بریگزیت زۆر جیاوازە لە بەریتانیای نێو یەکێتی ئەوروپا. پێشتر سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا لەچوارچێوەی سیاسەتەکانی ئاسایش و بازرگانی یەکێتی ئەوروپا بوو، بەڵام چیدی ئەم وڵاتە پابەند نیە بەو چوارچێوەیە. یەک لە بانگەشەکانی هەوادارانی دەرچون لە یەکێتی ئەوروپا کە ئەوکات بۆریس جۆنسون سەرکردایەتی دەکرد ئەوە بوو کە دەیانەوێت بەریتانیا ئازادانەتر بتوانێ مامەڵە لەگەڵ دونیای دەرەوە بکات. لە وتارێکدا بۆریس جۆنسون لە کۆنگرەی حزبەکەی گوتی بەریتانیا لە ٢٠٠ ساڵی رابردوو ملکەچی هیچ دەسەڵاتێکی دیکە نەبووە لەبەرئەوە ئێمە دەمانوێت بریاری خۆمان بێتەوە دەستی خۆمان.
بەریتانیەکان ئێستە دەیانوێت پەلی زیاتر بۆدەرەوەی خۆیان بهاوێژن نەخاسمە بۆ ئەو ناوچانەی کە پێشتر بەریتانیا رۆڵی گەورەی تێدا گێراوە. مێژووی رۆڵی راستەخۆی بەریتانیەکان لە رۆژهەڵاتی ناوێن دەگەرێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیست، پێشتریش بۆ ئەو کاتەی کە گەریدەکانیان هاتوون دراسەی ناوچەکەیانکردووە. لەم چوارچێوەش چەندین گەریدەیان هاتوونەتە ناوچەکانی کوردستان و کتێبیان لەسەر کورد نوسیوە. ئەوان تا سەر ئێسقان پێویستیان بە دۆزینەوەی ئەکتەری نوێ و بازاری نوێ هەیە بۆئەوەی هەم پێداویستییەکانیان بە نرخێکی کەم دابین بکەن، هەم کاڵاکانیان رەوانەی دەرەوە بکات، لەبەرئەوە چ لە ئاسیا و رۆژهەڵاتی ناوین چ لە باکوری ئەفریکا خەریکی گرێدانی پەیوەندی نوێن و چەندین رێککەوتننامەی نوێیان بەستووە.

بۆ بەریتانیا سەقامگیری و پێشکەوتنی کوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا گرنگی خۆی هەیە لەبەرئەوە هەوڵدەدەن لە دوو ئاستدا هاوکاری هەرێم بن یەکەم لە ئاستی عیراقدا دەتوانن رۆڵێکی گرنگ بگێرن لە چارەسەری کێشە سیاسیە هەڵپەسێردراوەکان. لە ئاستی ناوخۆ چ وەک پشتگیری دامەزراوەکانی حکومەت و وەزارەتی پێشمەرگە و گەشەکردنی ئابووری چ لە بواری کلتوری و پرسەکانی ژن و پەروەردە دەتوانن رۆڵی گرنگ بگێرن.

سەنارەت بەخاڵی دووەم، بەریتانیا و ئەوروپا لەبەردەم چەند ئالنگارییەکی گەورەدان کە ناچارییان دەکات پەل بهاون نەخاسمە بۆ وڵاتێکی وەک بەریتانیا کە خاوەن میراتێکی گەورەی پەلهاویشتن و هەژموونن بەسەر دونیای دەرەوە. دەیانەوێت وەک هێزێکی کاریگەر بێنەوە مەیدان. ئێستا هێزگەلی دیکەی وەک چین و روسیا لە گەشەکردندان. لەبەرئەوە بۆریس جۆنسۆن بۆخۆی لە مانگی ئازار ئاماژەی بەوەدا کە گۆرانکاری لە سیاسەتی دەرەوەیان دەکەن و بودجەیەکی زیاتری بۆ سلکی بەرگری دابیندەکەن.

روسیا کە پشکی سەرەکی غازی ئەوروپا دابین دەکات، لە ساڵانی رابردووەوە بووە بەسەرچاوەی کێشە بۆ ئەوروپا. لە نیوجەرگەی بەریتانیا و ئەوروپا چ لە رێگەی سایبەر چ لە رێگەی دەزگای سیخوری، یاخود هێزی نەرم دەستێوەردان دەکات. جگە لە داگیرکردنی قرم و پەلامرەکانی بۆ ئۆکراینا، لە نیو بەریتانیا باوک وکچێک کە پێشتر کاریان بۆ دەزگای زانیاری بەریتانیا کردبوو بە مادەی کیمیاوی قەدەغەکراو ژەهرخواردکرد و ئەنجامدەرەکانیشی گەشتنەوە رووسیا. پەیوەندییە ناکۆکەکانی ئەم دوو ووڵاتە بەردەوام لە هەڵکشاندایە لەسەر زۆر بابەتی دیکەی وەک سوریا و وڵآتانی ئەوروپای رۆژهەڵات، تاکار گەشتە سەر هەرەشە لە بارەی مافی هاتوچۆی ئاوی لە دەریای رەش. دواجار روسیا لە رێگەی بیلاروسیاوە تەشقەڵە بۆ ئەوروپییەکان دروستدەکات، لە کاتێکدا کە ساڵآنە بە ملیاران دۆلار خەرجدەکەن بۆ رێگەگرتنی بە لێشاوی کۆچبەران، بیلا روسیا ئاسانکاریدەکات بۆ ناردنی نایاسایی کۆچبەران بۆ ئەوروپاو بەریتانیا.

چاینا بە شیوەیەکی دیکە کاریگەرە لەسەر پەیوەندییەکانی بەیتانیا، هەموو سەرچاوەکان کۆکن کە چاینا دەبێتە زلهێزێکی کاریگەر لە ئایندەی نزیکدا. هەرچەندە بەریتانیا هەوڵیداوە پەیوەندییە ئابورییەکانی لەگەڵ چاینا پەرەپێبدات، بەڵام دوواجار زیادبوونی هەژموونی چاینا لە سیاسەتی دەرەوەی بەریتانیا بەهەند وەردەگیرێ. لە ئێستادا بە شێکی زۆری کاڵا کارەبایی و تەکنەلۆژی و ناخۆراکییەکانی بەریتانیا لە چایناوە هاوردە دەکرێ. ساڵانە نزیک بە ١٥٠ هەزار قوتابی چاینی روو لە بەریاتنیا دەکەن بۆ خوێندن و بەپێی زانیاریەکان هەموو ئەم قوتابیانە لەسەریانە راپۆرت بۆ ووڵاتەکەیان بنوسن، واتە وەک سەرچاوەکی زانیاری سودیان لێوەردەگیرێت. لەم ساڵانەی دووایدا چاینا بە قوڵی هاتووەتە نێو رۆژهەڵاتی ناوین، چ لە رێگەی قەرز چ لە رێگەی وەبەرهێنان کاریگەری لەسەر ناوچەکە لەگەشەکردندایە. لە دوای ئەمەریکا چاینا دووەم زۆرترین بەکارهێنەری نەوتە کە رۆژانە ١٤،٢ ملیۆن بەرمیل خەرجدەکات و بەشێکی زۆری لە رۆژهەڵاتی ناوین دەکرێت.
لەبەرامبەر ئەمەدا رۆڵی ئەمریکا لە پاشەکشەدایە، رەنگە ئەوروپیەکان گەشتبنە ئەو بروایەی پشتبەستن بە ئەمەریکا لە دووای ئەفگانستان ریسکێکی گەورەیە. هەرچەندە بەریتانیا هاوپەیمانێکی ستراتیژی ئەمریکایە، بەڵام لە دابینکردنی ئاسایشی خۆیان و پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان لە دەرەوە چیدی ناکرێ هەموو هێلکەکانیان بخەنە سەبەتەی ئەمریکاوە، بەلای کەمی دەبێ هارکار بن لە رۆژهەڵاتی ناوین.

هەموو ئەم گۆڕاوانە هاندەرن لەوەی بەریتانیا چالاکانەتر لە جاران پەلبهاون. لەبەرئەوە رەنگە گەران بۆ دابینکردنی سەرچاوەی غاز لە رۆژهەڵاتی ناوین و دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤ پەیوەندییەکی ئایندەیی گرنگی هەبێت بۆ سەرئاسایشی نەتەوەییان. بەریتانیا و ئەوروپیەکان ناتوانن ئەم مەیدانە چؤڵبکەن کە خەڵکانی دیکە دەیانەوێت کاریگەری و هەژموونی لەسەر بکەن، چونکە لە ئایندەدا دەبنە فشار لەسەر بەرژەوەندییە بازرگانی و ئابورییەکانیان، ئەمە لەکاتێکدا نزیک بە ٪٧٠ نەوتی جیهان لەم ناوچەوە بەرهەمدێت. لەسەر ئەو بنەمایەش دیسان بەریتانیا دەیەوێت رۆڵێکی کاریگەرتر لە ناوچەکە بگێرێ بەتایبەت بۆ شوێنێکی وەک عێراق و هەرێم کە هەم لە رووی مێژژوی هەم لە رووی دابینکردنی نەوت و گاز بۆ بەریتانیا گرنگە. هەبوونی عێراقێکی سەقامگیر بۆ بەریتانیا جێی بایەخە، کە شەشەم وەبەرهێنەری نەوتە لە جیهان. لەم چوارچێوەدا کوردستان دەتوانێ هەم فاکتەرێکی یارمەتیدەر بێت لە سەقامگیری سیاسی عێراق، هەم دەتوانێ ببێە ژینگەیەکی ئارام بۆ کۆمپانیاکان و بەرژەوەندییە ئابورییەکانی بەریتانیا.

هاوکات بەهێزبوونی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەریتانیا دەوەستێ لەسەر ئەو پابەندییانەی هەرێم لە ئاستی ناوخۆدا جێبەجێی دەکات لەم بوارانەدا؛ بەهێزکردنی سیستمی سیاسی و دامەزراوەیی، یەکخستن و رێکخستنی هێزە سەربازییەکان لە چوارچێوەی یاسا و دەزگا فەرمییەکان. رێزگرتن لە فرەپێکهاتەیی و ئازادییەکان. گرنگیدان بە مافی ژنان و رۆژنامەنوسان.

بەریتانیا جگە لە عێراق لەگەڵ تورکیا و زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە پەیوەندییەکی بەهێز و تەنانەت لەگەڵ ئێرانیش پەیوەندی هاوبەشیان هەیە. کوردستان دەتوانێت سودێکی زۆر لەم پەیوەندییانە وەربگرێ بۆ چارەسەری کێشەکانی. سەردانی سەرۆکی هەرێم دەرفەتێکی باشە بۆ دارشتنی پەیوەندییەکی تۆکمەی درێژخایەن لەگەڵ بەریتانیا لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەش و درێژخایەن.



AM:10:06:18/09/2021

ئه‌م بابه‌ته 5996 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌



هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی