نەخوێندنەوەی فاکتەری ئیقلیمی و نێودەوڵەتی وەك هەڵەی کوشندە

‌ئەبو کاروان

‎‏‎هەموو ئەمانەش لە کات و قۆناغی جیاجیادا گەلی كوردستانی ناچار بە شۆڕش و ڕاپەڕینی جۆراوجۆر کردۆتەوە و وێنایەکی تەواو ڕوونی بەخشیوەتە ئەو هەڵومەرجانەی کە خەڵكی کوردستان وەک گەلێکی خاوەن ئیرادە و موکڕ لەسەر ماف و داخوازیە ڕەواکانی خاوەن قوربانییەكی گرانبەھایەو لە زۆر قوناغی جیاجیا دا مەردانە ڕوو بەڕووی دوژمنەكانی بوەتەوەو ئازاو چاونەترس بووەو توانای مقاوەمەتی بەھێزی بووە بەرانبەر نەیارەكانی.

‎‏‎سەرەڕای هەموو ئەو هەڵومەرجە نەخوازرا و نایەکانگیرەش گەلەکەمان توانی لە باشوور بەگڕوتینێكی پۆڵاینەوە بەشداری لە ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ بکات و دەسەڵاتی بەعس ڕاماڵێ و زۆرینەی خاکی باشور ڕزگاربكات لە دڕندەی و ستەمکاری ئەو دەسەڵاتە ، لێرەوەو دوای دوبارە هێرشکردنەوەی بەعس بۆ ناوچە ڕزگارکراوەکان و هەڵکردنی گڵۆپی سەوز لە لایەن ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی بۆ ئەو پرۆسەیە و ئاوارەبوون و کۆڕەوی ملیۆنی خەڵکی کوردستان بەرەوسنورەکانی ئێران و تورکیا و هاتەن پێشەوەی بارودۆخێکی نوێ لە عێراق و ناوچەکە ، نەتەوە یەكگرتووەكان بە بریاری ٦٨٨ لە ١٩٩١/٤/٥ بەمەبەستی پاراستنی گەلی كوردستان هاتە سەرخەت و پرسی کورد وەک گەلێکی خاوەن  پێداویستی و مقەوماتی لە پرسێكی ئینسانییەوە گۆڕا بۆ پرسێكی سیاسی و ناوچەی ئاڵۆز و دەرئەنجامی ئەوەش خەڵكی کوردستان لەو بارودۆخەدا باشترین  ھاوكاری لەبواری لۆجستی و سەربازی پێشکەش کراو کەمێک سەقامگیری و ئارامی بەرجەستە بوو ، بەڵام مەخابن لەبەرانبەر ئەم ھەنگاوە گرنگەش مێژووی خۆخۆری و ململانێی ناوخۆیی دیسان لەم ئاست و ڕووبەرە خوڵقاوەدا دووبارە بوویەوەو پارتی و یەكێتی وەک دووهێزی دیاری بزوتنەوەی ڕزگاری کوردستان و لە پێناو دەسکەوت و دەسەڵات شەڕێكی خوێناوی چوار ساڵەیان بەرپاكردو نەیان توانی هەلەکە بقۆزنەوە و گوتارێکی هاوبەشی نیشتمانی خاوەن ئیرادەی بەهێز پێشکەش کەن و  ڕووبەڕووی نەیارانی کوردستان و گۆڕانکاریە خێراکانی ناوچە و جیهان بوەستن.

‎‏‎دیارە سەرەڕای متبوون و سستی و پەرتەوازەی خودی لایەنە کوردستانییەكان و نەخشە و پەلاماری وڵاتانی هەرێمایەتی لە دژی گەلی کوردستان ، ئەمریكاو ھاوپەیمانەكانی وەک دیفاکتۆ سنوورێكی دیارکراوی حوكمڕانیان بۆ ھەرێمی کوردستان دروست کردو لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خۆیان و ڕاگرتنی بڵانسی ڕووداوپێشهاتەکانی ناوچەکەدا باشترین پشتگیریان پێشکەشی پارتی و یەكێتی كرد و بوونە سەمامی ئەمان بەسەر دەسەڵات و حوکمڕانیانەوە ،بەڵام ئەوان نەک ئەو دۆخەیان بەهەند وەرنەگرت بەڵکو پێچەوانە بەردەوام بوون لە پاشە قول لەیەکدان وکێشمەکێشی کورسی و دەسەڵات ، تائەو ڕادەیەی کە  یەكێتی پایتەختی داگیرکرد و پارتیش بە ئاگاداری ئەمریكاو ھاوپیمانەكانی وبەپاڵپشتی هێزی سەربازی بەغدا ولە ٣١ ی ئابی ١٩٩٦دا هەولێری پایتەختی گرتەوەو لە یەکێتی و لە سنورەکانی ئێران توندکرد و تەواوی سنوری ‎پارێزگای سلێمانی و شارەكانی ژێر دەسەڵاتی یەکێتیان کۆنترۆڵکرد ، مەغزا و ناوەڕۆکی ئەم گەمە سیاسیەی نێوان پارتی و یەکێتی دیسان ئەمریكاو ھاوپیمانەكانی هێنایەوە سەر هێڵی ململانێکان و دەسەڵاتی تاكڕەوی پارتی یان ڕەتكردەوە و هاوشێوەی بەغدا گڵوبی سەوزیان بۆ ئێران ھەڵكردو ھاوكاری یەكێتیان كرد بۆ گەڕانەوە تادێگەڵە ، لێرەوە دێگەڵە بە ئاگاداری کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و حکومەتەکانی ئێران و تورکیا و عێراق بووە سنووری ناکۆکیە ناوخۆیەکانی کوردستان و لەو مێژوەوە زۆنی زەرد وسەوز وەک دوو زۆنی هاوبەشی ئیداری و حوکمڕانی بە پاڵپشتی و هاوکاری ئەمریکاوهاوپەیمانەکانی درێژەی هەیە ، لە گەڵ ئەوەشدا ھاریكارو یارمەتیدەری حوكمڕانی ھەرێم بوون و  تا ئەو ڕادەیەی سەرزنشتی سەكردەی ھەردوو حیزب و حیزبەكانی تریان دەكرد لە بەرانبەر نەبوونی گوتارێکی هاوبەشی کوردستانی و بەردەوامی ململانێکانیان.

نەیانتوانی بەپشتی ئەو قۆناغ و هەڵومەرجە لەبارە کورد و ڕێسکی داخوازیە ڕەواکانی گەلەکەمان بپارێزن و پرسی دەوڵەت و ئیدارەیەکی هاوشێوەی کۆنفیدراڵی بگەیەننە ئاستێکی باڵاتری نێودەوڵەتی ‏‎ئەمە لەکاتێکدا ھەرێمی کوردستان لە هاوکێشەی سیاسی و ئابوری ناوچەکەدا فاکتەرێکی بەهێز و گرنگ و کاریگەر بوو تا ئەو ئاستەی لە شەڕی داعش دا، ھەرێم وەک دەوڵەتێک مامەڵەی لەگەڵ دەکراو باشترین پاڵپشتی نێودەوڵەتی بەدەستهێناو بوو چوارگۆشەیەکی گرنگی یەکلایکردنەوەی شەڕ و ململانێکان و سەقامگیری بازرگانی و جۆرێک لە بەسەنتەربوونی کۆمپانیاکانی نەوت و غاز لە جیهاندا ، کەچی لەو بارودۆخەدا  گرفتی یاسای سەرۆكایەتی ھەرێم ھاتە كایەوە ، ئەوان داوایانكرد سەرۆكی ھەرێم وەك فەرماندەی ھێزە چەكدارەكان تاكۆتایی سەركەوتن بەسەر ھێزەكانی داعش دا لە جێی خۆی بمێنێتەوە ، بە ئاشكرا لەگەڵ پەرلەمان و بەرپرسی حیزبەكان گفتوگۆیان دەكرد كە ئەو كارە دوابخەن كەچی سەرۆكی پەرلەمان و چەند فراكسیونێك لە ئەنجامی ململانێی نێوانیاندا بەگوێیان نەكردن و سوور بوون لە سەر ئەوەی ئەو پرۆژەیە لە بەرنامەی كاری پارلەمان دابنرێ، تا گەیشتە ئەوەی بەئاگاداری ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی و هەڵکردنی گڵوبی سەوزی ئەوان کێشمەکێش و ململانێکانی تایبەت بەم پرسە لە ناو حکومەت و پارلەماندا قوڵتربوەوە پەرتەوازەی سیاسی و  پەکخستنی پارلەمان و  ڕێگری کردن لە  گەڕانەوەی سەرۆكی پەرلەمانی لێکەوتەوە ، بەمەش ھەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی تەنگەژەیەکی سیاسی و ئابوری نوێ بوەوە و نەیتوانی خۆی لەگەڵ ئەو گەمە سیاسیە نێوودەوڵەتیە بگونجێنێ  کە لە دەمەدەمی هاتنی داعش و لاوازبوونی عێراق و گەشەی ئابوری کوردستاندا سەری هەڵدابوو، واتا لەم قۆناغەشدا ھەرێمی کوردستان وەک پێگەیەکی جوگرافی گرنگ و هەرێمێکی نێمچە سەربەخۆ لە گەمە و کەڵکەڵەی بەرژەوەندی زلهێزەکاندا شکستی هێناو دووبارە گەڕایەوە بۆ چوارگۆشەی یەکەم و تۆخبوونەوەی ململانێ و کێشمەکێشە ناوخۆیەکان.
 

‏‎سەرەڕای ڕەوایەتی خەڵكی كوردستان بۆ دیاریكردنی چارەنووسی خۆی بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان و بەدەست هێنانی ماف و داخوازیە ڕەواکانی،  لە پرسی ڕێفراندۆمیشدا ڕووبەڕووی شکست و دۆڕانێکی سیاسی و ئابوری گەورە بوویەوە و نەیتوانی لە ئاراستەی پرسەکەدا سەرکەوتن تۆمارکات ، هەرچەندە ڕێفراندۆم بۆ یەکلاکردنەوەی سەدا سەدی پرسی کورد و دەوڵەت نیە و مەرج نیە هیچ گەلێک ڕاستەوخۆ دوای  دەنگی زۆرینەی "بەڵێ” دەوڵەت ڕابگەیەنێت ، چونکە لەمەشدا فاکتەرە ناوخۆی و دەرەکیەکان ڕۆڵی کاریگەریان هەیە و دەبێ بەپێی هەڵومەرج و قۆناغی گونجاو کاری لەسەربکرێ و ئەو میکانیزمانە بە کاربهێندرێت کە نەبێتە هۆکاری خولقاندن و دروستکردنی گرژی سیاسی و کارنەکاتە سەر بەرژەوەندی و هاوبەشی ململانێکان و هێزە ناکۆکەکانی ناو بازنەی ناوچەکە ، کاتێک سەرکردایەتی بەشێك لە لایەنە کوردستانییەكان لەمەشدا بەدیقەتەوە لە دەرهاوێشتەو پاشخانی بابەتەکە ورد نەبوونەوە و هەڕەشە و ئاماژەکانی دەرودراوسێ و کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بەهەند وەرنەگرد توشی سڕکردن و لە قاڵبدانێکی مەترسیداری سیاسی و ئابوری توند بوویەوەو وای کرد بەشێک لە دەسکەوتەکانی لەدەست بدات، چونکە لەو بارودۆخەدا یەك دەوڵەتی زلھێز ئامادەی پشتگیری کردنی کوردی دەرنەبڕی و دانیان نەنا بەو پرۆسەیەدا و بگرە بە بیانووی نەگونجانی هەڵومەرج و کاتەوە هێڵی سوریشیان کێشاو بەڕوونی هۆشداریان بە سەرکردایەتیەکەی دا کە دەستبردن بۆ ئەو بابەتە مەترسیدارە ، بەڵام پێچەوانە بەو مەترسیانە و ئاماژی ڕوونی دۆست و دوژمن و خواستی ھەموو دونیا لایەنەكان ڕێفراندوومیان ئەنجامدا ، سەیر لەوەدا بوو ھەندێ سەركردەی سیاسی ئەنجامدانی ڕێفراندۆمی بەكارێكی شوڕشگێڕانە لەقەڵەم دەدا وەك ئەوەی هەڵهێنانی هەنگاوێکی سیاسی ئاسایبێت و دواجار هیچ کاریگەریەکی سلبی جێنەهێڵێ ، ئەمەش بەبێ ڕەچاوکردنی قۆناغەکە و خوێندنەوەی دەرئەنجامەکانی و هەستکردن بە بەرپرسیارێتی بەرانبەر بە مەترسیەکانی لێکەوتەی پرۆسەکە ، چونکە لە وەها پرسێکدا دەبێ بابەتیانە و بەلێپرسراوێتی ورد و بە ئاگایەوە مامەڵەبکرێت و بەباشی لە جەوهەری مەترسیەکان و گەمەسیاسیەکانی جەمسەرەکان و فاکتەرە نێودەوڵەتیەکان بکۆڵرێتەوە کە بەداخەوە نەکرا و بە هەند وەرنەگرتنی ڕاوبۆچونی وڵاتان وایکرد ئەمریكاو ھاوپیمانەكانیان گڵۆپی سەوزیان ھەڵكرد بۆ بەغداو ھێرش كردنە سەر ناوچەكوردستانێەكانی دەرەوەی ھەرێم و داگیركردنی ئەو ناوچانە كە زیاتر لە سەدا پەنجاویەكی خاكی كوردستان بوو.
 

‏‎لەگەڵ ئەوەشدا پلاسخارت و كونسڵگەرییەكانی وەڵاتە زلھێزەكان زیاتر لە ساڵێك كاریان دەكرد بۆ ئەوەی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجامبدرێ و لەگەل لایەنە دەسەڵاتدارەكان لەگفتوگۆی بەردەوام و کۆبوونەوەدابوون ‎بەڵام ئەمەش بێسوود بوو گوێ یان لێنەگرتن و پێچەوانەی داخوازییەكانی ئەوانەوە بۆ ماوەی ساڵێك ھەڵبژاردنیان دواخست و ئەنجامەكەی بریارەكەی دادگای فیدراڵی بوو  بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و چەندین بریاری تر.

‏‎کە لەم نووسینەدا دەمەوێ بڵێم لە ھەموو كاتێك زیاتر ئەمریكاو دەوڵەتە زلھێزەكان كاریگەری یان ھەیە لەسەر بریارە نێوودەوڵەتیەکان و مافی چارەنووسی گەلان ، بۆیە دەبێ كاری جدی بكەین بۆ ئەوەی پەیوەندییەكی ھاوسەنگ دروستبكەین و سوود لەم بارودۆخە وەرگرین بەپشتگیری گەلەكەمان كە بە یەكگرتووی گەل و لایەنە سیاسییەكانی بنەمای سەرەكی سەركەوتنەكەمان و دوور بكەوینەو لەم میحوەربەندی یەو دابەشبوونمان بەسەر  دەوڵەتانی ھەرێمایەتی.

‏‎لەلایەكی ترەوە ناكرێت بەرانبەر ھاوكاری و پشتگیری كۆمەڵگای نێودەوڵەتی كە بەرژەوەندیەكانیان لەم قوناغەدا ناكۆك نییە لەگەل بەرژەوەندی ئێمە پشتی یان لێبكەین و تێبینییەكانیان بەھەند وەر نەگرین و بە بایەخەوە لە  ئاماژەکانیان نەڕوانین ، چونکە دەبێ ئەوەمان لە بیرنەچێ کە ئێمەش وەک تەواوی گەلانی ناوچەکە لە گەڵ ڕوودانی هەر گۆڕانکاریەکی نوێی سیاسی و ئابوری ئیقلیمی  ، گرێدراوی دەرئەنجامەکانین و ناتوانین بەدژی ئاراستەی ڕەوتی ڕووداوەکان هەنگاوبنێین.