"تالیبان" و "داعش" دابەشکردنی دەسەڵات و نزیکیی باوەڕ

نوسینی: مونیر ئەدیب
رۆژنامەی " النهار" لوبنانی
و: وێستگە نیوز
پاش سەرکەوتنی تالیبان لە کۆنترۆڵکردنی دەسەڵات و خۆسەپاندنی لەئەفغانستان، ئایا بەراستی سەرکەوتو ئەبێت لە بەدیهێنانی ئەو ئاسایشەی بەڵینی بە ئەفگانیەکان دا؟ هەموو ئاماژەکان بەو ئاراستەیەن کە ویلایەتەکانی ئەفگانستان و شارەکان ئاسایشیان تێدا نیە، ئەو بزوتنەوەیە نەیتوانیوە ئەو ئامانجە بەدیبهێنێت پاش ململانێی چوار دەیە، نەک تەنها ئەوەی ئاسایشی بەرقەرار نەکردوە بەڵکو ئەفگانستان بۆتە مۆڵگەیەکی ئارام بۆ گروپەکانی توندوتیژی و توندڕەویی.

لەپاش کۆنترۆلکردنی ئەو وڵاتە لەلایەن تالیبانەوە ئەفگانستان بوە بە جێگای گروپە توندرەوەکان و ئێستا زیاتر ئازادن و جولەیان زیاترە، لەبەرئەوەی ناتوانێ ئاسایش دابین بکات بووە بە بارێک بەسەر ئەفگانستانەوە، جگەلەوەی خۆیان هیزیکی توندڕەون و ناکۆکیی چەکداری و توندوتیژی لەنیوان سەرکردەکانی خۆیان لەژورە داخراوەکاندا هەیە، کەپێشبینی ئەوەمان پێ دەڵیت بزوتنەوەکە نزیک بۆتەوە لەکەوتن و هەروەها رۆیشتنی دۆخەکە بەرەو شەڕی ناوخۆ، کەئەمەش وڵاتانی دراوسی و کۆمەڵی نێودەوڵەتی لێی دەترسن.

 "ویلایەتی خوراسان" لەچەند کردەیەکدا سەرکەوتوبون، ئەوەش چەندین قوربانی مەدەنی و ئەندامانی تالیبانی لێکەوتۆتەوە، بەبێ ئەوەی بزوتنەوەکە بتوانیت ئەنجامداەران دەستگیر بکات و ئەو روداوانە رابگریت، خۆرهەڵاتی ئەفگانستان کە مۆڵگەیەکی گرنگە بۆ داعش وبۆتە گەورەترین ئامانجە راستەخۆکانی ئەو رێکخراوە.

ئەفگانستان بۆتە تۆپێکی ئاگرین کە خەڵکەکەی دەسوتێنیت و ئەوانیش دەوروبەر دەسوتێنن، جائەوەش چ لەریگای تالیبانەوە بێت یان ریکخراوە سێبەرەکانی، وەک "قاعیدەی جیهاد" و "تۆڕی حەقانیی" یان دوژمنەکانی وەک "ویلایەتی خوراسان" ، ناتوانین لە تالیبان خۆش بین لەبەرئەوەی لە دوژمنایەتیدایە لەگەڵ داعش چونکە هەرخۆی سەبەبکاری هەبونیی ئەو رێکخراوەو هەموو ریکخراوە توندرەوەکانی ترە.

تالیبان بەڵینیدا بەدابینکردنی ئاسایش لەئەفگانستان وایان دەزانی کەحوکم دەکەن بەڵام "داعش - ویلایەتی خوراسان" حوکمی دابەسەریا، راستە دوژمنایەتی هەیە لەنێوان بزوتنەوەکەو داعش بەڵام ئەو رێکخراوە هەرگیز نەیاندەتوانی ئاوا دەرکەون ئەگەر حوکمی تالیبان نەبوایە.

تالیبان بەرپرسە لە هەلسوکەوتەکانی داعش و بەرپرسیارە لەوەی لە ئەفگانستان روودەدات، ناتوانریت تالیبان لەو بەرپرسیاریتیە بەدەر بکریت و ناتوانین باوەر بەوە بهێنین کە هەڵسوکەوتی تالیبان گۆڕاوە، ئەوە نەبوە ونابێت، ئەوبیرە ئایدۆلۆژیانەی هەیەتی دەستبەرداریان نابێت و هەرچی روبدات دەستی لێ هەڵناگریت، ئەوە بەشیکی بنەڕەتیە لە پێکهاتەکەی و لێرەوە هەر گرەوێک لەسەر گۆڕانی بکرێت ئەوە دۆڕاوە وبێ ماناو بەهایە.

دان پیانانی هەندیک لەپایتەختەکانی وڵاتانی عەرەبی بە بزوتنەوەکە یان ئەوەی نەچونەتە بەرەی دژی تالیبان مەسەلەیەکە بۆ بەرژەوەندی سیاسیە،بەڵام زیان دەگەیەنیت بە ستراتیژی روبەروبونەوەی تیرۆر لەمەودای دووردا، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی ناچارن پەیوەندی لەگەل تالیبان بەستن و قبوڵی بکەن سەرەرای توندڕەویەکەی، ئەوەش بۆ هۆکاری سیاسیە و لەبنەرەتدا مەسەلەی بەرژەوەندیە، ئەوە لۆژیکی پراگماتی تەواوە و پەیوەندی بەگۆڕانی بزوتنەوەکەوە نیە.

لەوکاتەوەی تالیبان حوکمی گرتۆتە دەست جگە لە چەند لێدوانێکی بریقەدار و جەند دروشمێکی بێ ناوەرۆک هیچی نەکردوە، کەئەو لێدوان و دروشمانە دەربڕینی راستیی بزوتنەوەکە نیە، کەئەوەش بەئاشکرا لە پێکهێنانی حکومەتەکەیاندا رەنگی دایەوە.

تالیبان رایانگەیاند کە حکومەت لەهەموو هەموو پێکهاتەو کەمینەکان پێکدەهینن و بەتەنها پەشتۆن نابیت، ئەوەش روینەدا، وتیان حکومەتێک دروست دەکەن کە تەعبیر بێت لەهەموو ئەفگانستان بەڵام زۆربەی پێکهاتەکەی تالیبان بوون. نەک تەنها ئەوە بەڵکو هەندیک لەو کەسانەی لە حکومەتە نویکەدا هەن ناویان لە لیستی رەشی تیرۆردایە، وەزارەتی ناوخۆ درا بە سەراجەدین حەقانی کوڕی  جەلالەدین حەقانی کە بزوتنەوەکەی خراوەتە لیستی تیرۆرەوە، وەزارەتی بەرگری درایە مەلا محەمەد یەعقوب کوڕی گەورەی مەلا محەمەد عومەر سەرکردەی موجاهیدەکانی ئەفغان و یەکێک لە یاریدەدەرانی هیبەتوڵا ئاخوندزادە.

 سەرۆکایەتی حکومەت درایە محەمەد حسین ئاخوند، کە لە ساڵی ٢٠٠١ وەزیری دەرەوەی ئەفگانستان بوو، کە ئەمریکا داوای کرد ئوسامە بن لادنی سەرۆکی قاعیدە تەسلیم بکەن لەسەر تەقینەوەکانی ١١ ی سێپتەمبەر ئەو راگەیاندنە بەناوبانگەکەی ووت" ئوسامە بن لادن میوانی ئەفگانستانە و تەسلیمی ناکەین" لەوکاتەوە بزوتنەوەکە ئەو سەرکردەیەی قاعیدەی پاراست و قایل بوو بەوەی شەری ئەمریکا بکات و دەسەڵات لەدەست بدەن لەبەرامبەر ئەوبەیعەتەی بە قاعیدەیان دابوو.

پاش تێپەڕبونی بیست ساڵ، پێکهێنانی حکومەت دەسپێرێت بە محەمەد حسین ئاخوند، سەرەڕای ئەوەی کە بزوتنەوەکە دەڵیت مۆڵگەیەکی ئارام بۆ رێکخراوی قاعیدە دروستناکەن! بۆ زانیاری عەبدولغەنی برادەر کەبەرپرسی مەکتەبی سیاسی بزوتنەوەکەیە و سەرۆکایەتی گفتوگۆکانی لەگەڵ ئەمریکا دەکرد کەدەکریت بڵێن نوێنەری کۆترەکانی ناو تالیبانە جێگری سەرۆکی حکومەتی پێدرا بەگویرەی چەند راپۆرتیک لەگەل حەقانی بۆتە ناکۆکیان و پاسەوانەکانیان دەستیان لەیەک کردۆتەوەو لەناو کۆشکی سەرۆکایەتیدا تەقەیان لەیەک کردوە.

تالیبان بەڵینی دا بە بەشداری ژن لە حکومەتدا ، ژن نەبوو لەپێکهاتەی حکومەتدا نەک لەوەزارەتەکاندا بەڵکو لە خویندن و پەروەردەشدا، وەک خویندکار و مامۆستا نەمان، هەموو ئەو گردبونەوانەی ژنانیشی بڵاوەپیکرد بەگەورەو بچوکەوە کە رای خۆیان دەربری و داواکاریان هەبوو، شوینی ژن نیە لە وجودی تالیباندا بەڵکو شوینی مرۆڤیش نیە لەوبزوتنەوەیەدا.

بەگەڕانەوەش بۆ داعش ئەتوانین بڵێین تالیبان دەسەڵاتی لەگەڵ دابەشکردوە، کاتێک هێزی پێ بەخشی یان شکستی هێنا لەروبەروبونەوەی تیرۆرەکانیان، هەردوکیان زۆر جیاوازییان نیە هەرچەندە هەریەکێکیان هۆیەکی هەیە ئەوی تر رەتبکاتەوە، تالیبان پێی وایە خۆی خاوەنی مافی بەریوەبردنی دەوڵەتە و بێ رکابەرە و داعش پێی وایە مافی خۆیەتی سەرکردایەتی ئەفگانستان بکات و شوێنێکی هەبێت لەو ئیمارەتەی کە بزوتنەوەکە ناوی ناوە ئیمارەتی ئیسلامی.  

ئێستا ئەفگانستان دابەش بوە لەنیوان بزوتنەوەی تالیبان کە کاروباری دەوڵەت و حکومەت بەڕێوە دەبات و هەروەها پەیوەندیەکانی لەگەڵ چەند دەوڵەتیکدا ، لەگەڵ رێکخراوی "قاعیدە" کە لە پێشەوەی دیمەنی جیهادی ماوەی داهاتوو دەبێت، گوێڕایەڵی بزوتنەوەکەیە کەساڵانێکی زۆرە داڵدەی داون و تالیبان قوربانی زۆری داوە لەو پێناوەدا، هەروەها لەنیوان "تۆڕی حەقانی" کە باڵی سەربازی بزوتنەوەکەیە بۆ روبەروبونەوەی سەربازی هەر دوژمنێک، هەروەها لەو دابەشبونە رێکخراوی "داعش- ویلایەتی خوراسان" هەیە کەپێی وایە هەموو ئەوانی پێشوو دوژمنی ئەون و ئەوانیش بەدوژمنی ئەزانن.

ئەو دوژمنایەتیەی نیوان بزوتنەوەکە و رێکخراوەکە نەبوە بەڕێگر لەدابەشکردنی دەسەڵات لەنیوانیاندا بەتایبەتی بزوتنەوەی تالیبان ناتوانیت روبەروی داعش بێتەوە یان لاوازە لەو روبەروبونەوەیەدا هەربۆیە داعش لەداهاتودا بەردەوام دەبێت لە هێرشەکانی بۆسەر هاوڵاتیانی مەدەنی یان بزوتنەوەی تالیبان خۆی، سەرەرای شکستی داعش لە رقە و موسڵ لە ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠١٤ ەوە بەڵام ئەیەوێت لە ئەفگانستانەوە سەرهەڵبداتەوە.

ناچمە ناو باسکردنی نزیکیی فیکری نیوان بزوتنەوەکە و رێکخراوەکە بەڵام ئەوەی ئەمەوێت بیڵێم ناکۆکی نیوان رێکخراوە توندرەوەکان لەسەر میکانیزمی جێبەجێکردنە، قەبارەی ناکۆکی فیقهی لاوازە، ئەوەی ئەو بزوتنەوانە کۆدەکاتەوە زۆر زیاترە لە جیاوازیەکانیان، بەڵام لە میکانیزمی جێبەجیکردندا جیاوازن لەسەر هەندێک ناونان،لەوانە ئیمارەتی ئیسلامی یان دەولەتی ئیسلامی، کوشتنی کافر و مورتەد یان دواخستنی تا بەدەستهینانی ئەوەی مومکینە، راستە کە ناکۆکی فیقهیان هەیە، کەئەوەش دەبیتە هۆی ئەوەی هەرلایەکیان لەگەڵ ئەوی تر شەربکەن ئەوەش واقیعی ئەو بزوتنەوە توندرەوانەیە، کە لەگەڵ مەنهەجی کارکردنیان دەگونجێت نەک قوڵیی جیاوازی نێوانیان.

AM:11:01:27/09/2021

ئه‌م بابه‌ته 2820 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌

هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی