ئاسۆی پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێم

‌کاوە محمود



لە گەڵ کۆتایهاتن بە دەسەڵاتی رژێمی بەعس لە 2003دا، پەیوەندییەکی چلۆنایەتی نوێ لە نێوان حکومەتی نوێ عێڕاق و حکومەتی هەرێَمی کوردستان درووست بوو.

ئەم پەیوەندییە لە ژێر کارتێکردنی کۆمەڵێک هۆکار و فاکتەری جۆراجۆر بوون، لەوانە گۆڕانکاریکردن لە عێڕاقدا بە هۆکاری دەرەکی و داگیرکردنی لە لایەن ئەمەریکاوە ئەنجام درا، و رۆڵی پێکهاتەی سوننە لە پرۆسەی سیاسی نوێ لە عێڕاقدا نەبوو، و یەکەم جاریش بوو لایەنی سیاسی شیعە بە پشتگیری ئێران لە دەسەڵات نزیک بنەوە و ئەزمونیان وەک میراتگری نوی دەوڵەتی عێڕاق نەبوو، و ڕۆڵی لایەنی کوردستانی لە پرۆسەی سیاسی و سەرلەنوێ بنیاتنانەوەی دەوڵەتی عێڕاق بەرچاو بوو.

لەم هەلومەرجەدا ڕێکەوتن لە سەر دەستنیشانکردنی رێژەی 17% ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان کرا، کە بۆ ماوەیک بنەمای رێکەوتنەکانی دانانی بودجە لە عێڕاقدا بوو، هەرچەندە بە شێوەیەکی کردەیی ئەم رێژەیە فەرامۆش دەکرا. لەو ڕەوشەدا کاتێک باس لە ڕۆڵی هەرێمی کوردستان لە پرۆسەی سیاسی عێڕاق و دامەزراندنی حکومەتی فیدڕال دەکرا، ئەوا بە هۆی بوونی هاوپەیمانی کوردستانی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق، و یەک هەڵوێستی کوردستانی، ئەو ڕۆڵە بە تای تەرازوو دادەنرا.

ئەم ڕەوشە بە بەرز و نشێوی و بوونی رێکەوتن و ناکۆکی تا ڕادەیەک دە ساڵ بەردەوامبوو. بنەمای سەرەکی ئەم ئاراستەیە بەند بوو بەوەی کە پرۆسەی سیاسی لە عێڕاقی نوێدا لە سەر پرنسیپەکانی تەوافق و شەراکەت و هاوسەنگی، نەک کەمایەتی و زۆربە، ئەنجام بدرێت.

ئەم هاوکێشەیە لە پەیوەندییەکاندا لەلایەن عەقلیەتی سیاسی دەسەڵاتی نەتەوەی باڵادەست زەمینەی قایلبوون و قەناعەتی تێدا نەبوو، بۆیە دەکرێ بڵێن حاڵەتێکی دەرهاوێشتن لە دەستوری پەیوەندی مێژوویی نێوان دەوڵەتی عێڕاق لە کاتی دامەزراندنییەوە لە گەڵ کوردستانی باشور، بوو.

لە ماوەی ئەو دە ساڵەی ئاماژەمان پێکرد دەسەڵاتی سیاسی نەتەوەی باڵادەست شوێن پێی خۆی کردەوە و دەسەڵاتی ناوەندی سەقامگیر دەکرد و بەرەو ڕەهابوون دەچوو، و خۆی لە جێبەجێکردنی شایستە دەستورییەکان دەدزییەوە، و تای تەرازووەکان بە جۆرێکی دیکە لە بەرژەوەندی خۆی ئاراستە کرد، و بە دیاردەی میلشیایی و دروستکردنی حەشد و دەوڵەتی قوڵ و هاوتەریپ واقیعێکی نوێ لە پەیوەندی خۆی لە گەل حکومەتی هەرێمی کوردستان سەپاند. ئەم واقیعە نوێیە لە بواری بڕینی موچە و پێنەدانی شایستەی دارایی و جێبەجێنەکردنی دەستور و بەکارهێنانی هێز لە گرفتە سیاسییەکان، ڕەنگی دایەوە.

بەم جۆرە ئێستا پەیوەندی نێوان دەوڵەتی عێڕاق و کوردستانی باشور بۆ دۆخ و ڕەوشە بنەڕەتییە مێژووییەکەی خۆی گەڕایەوە، و توافق و شەراکەت و هاوسەنگی لە مێژووی پەیوەندی نێوان دەوڵەتی عێڕاق و کوردستانی باشور ماوەیەکی ئێجگار کورت بوو ، و سەرلەنوی دەوڵەتی عێڕاق فشاری جۆراجۆری بەکارهێنا، و بۆ سیاسەتی تەعریب و گۆڕانکاری دیموگرافی و شەڕی دەروونی و پەنابردنەبەر هێزی دەرەکی بە مەبەستی خۆ بەهێزکردن گەڕایەوە، و درزخستنە نێو پەیوەندی لایەنە کوردستانییەکان و قوڵکردنوەی ناکۆکییەکان لە نێوانیاندا، سیاسەتی سەرەکی ناوەندەکانی بریارە لە حکومەتی فیدڕاڵدا بوو.

لە هەلومەرجی ئێستادا ڕێکەوتنی 17%ی بەشی کوردستان لە بودجەی عێڕاقدا تەنانەت لایەنە کوردستانییەکانیش باسی ناکەن، و حکومەتی هەرێم بە رێژە کۆنەکەی نەوت بەرامبەر خۆراک کە 12% یە دوای بڕینی خەرجی سیادی و حاکمە و مەرجەکانی دەوڵەتی عێڕاق بۆ پێَدانی ئەو رێژەیە لە بودجەدا قایلە، کەچی هیچ گرەنتییەک بۆ ناردنی ئەو بەشە بودجەیە نییە. لەلایەکی دیکەوە پەلاماردانی تەعریب و بە شیعەکردن و دەرکردنی جوتیارانی کورد لە خاکی باب وباپیریان لە کەرکوک لە بەرچاوی ناوەندەکانی بڕیار لە عێڕاقدا بەردەوامە.

لەم ڕەوشە ناهەموارەدا کە پاشەکشەیەکی دیارە بۆ بزوتنەوەی رزگاریخوازی نیشتمانی گەلی کوردستان، و لە گەڵ نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێڕاق لە جیاتی کار بۆ یەکبوونی ماڵی کوردستانی و گەڕانەوە بۆ بنیاتنانەوەی هاوپەیمانی کوردستانی بکرێت، هەر یەک لە پارتی و یەکێتی بە جیا شاند بۆ بەغدا دەنێرن، و بە پێی هەندێ هەواڵ باس لەوە دەکرێت کە لەوانەیە بۆ ئەم هەڵبژاردنە پارتی لە گەڵ عامری و فەیاز ، و یەکێتی لە گەڵ ڕەوتی سەدڕ و حیکمە هاوپەیمانی ببەستێت.

ئەم ئاراستەیە بۆ دابەشکردنی هێزە کوردستانییەکان و دابەشکردنیان بە سەر ڕەوت و هاوپەیمانە عێراقییەکان هەمان ئەو ئاراستەیەیە کە ڕەوتی سیاسی شیعە لە گەڵ سوننەکاندا بەکاری هێنا، و مەرجەعیەتێکیان بۆ سوننە نەهێشت، و هەڵبەتە لەم خاڵەشدا دوور نییە ئەم ئاراستەیە لە گەڵ ئەو بۆچونانە بگونجێت کە پێی وایە لەم رێگایەوە کە دابەشکردنی حزبە کوردستانییەکانە بە سەر هاوپەیمانە عێڕاقییەکان، و باس لە هەرێمکردنی سلیمانی دەکرێت، یەکێتی دەوڵەتی عێڕاق دەپارێزرێت، و دوو هاوپەیمانی و کتلەی گەورە لە سەرانسەری عێراقدا درووست دەکرێت، و ئەم بۆچونەش بە نیسبەت ئاراستەی سیاسی لە ئێراندا نزیکە لە مۆدێلی پارێزگاران و ریفۆرمخوازان کە لە ئێراندا گەمەی دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن دەکەن، و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات لە چوارچێوەی مانەوەی شوناسی رژێم دەکەن، و بە هەمان شێوە نزیکە لە گەمەی سیاسی ئەمەریکا و ئیحتکارکردنی ژیانی سیاسی و پرۆسەی هەلبژاردنی ئەو وڵاتە نێوان دیموکراتخواز و کۆمارییەکان، یان نمونەی هەردوو حزبی پارێزەران و کرێکاران لە بەریتانیادا.

هێزە دەرەکییەکان و ئەو لایەنانەی کە ڕاستەخۆ خۆیان بە دەمڕاست لە دەستنیشانکردنی چارەنوسی عێڕاق و پاراستنی یەکێتی ئەو دەوڵەتە دەزانن، تا ئێستا پێیان وایە پاراستنی دەوڵەتی عێڕاق تەنها لە رێگای دەستەمۆکردنی کوردستانیان و بێدەنگیان لە سەر مافە ڕەواکانیان دەبیت، و هەنگاوی پەرتەوازەکردنی هێزە سیاسییە کوردستانییەکان و دابەش بوونیان لە سەر لایەنە عێڕاقییەکان بە ریگای پاراستنی یەکێتی دەوڵەتی عێڕاق دەزانن.

پێگەی هەرێمی کوردستان لە پرۆسەی سیاسی عێڕاقدا بە خۆتواندنەوەی هێزە کوردستانییەکان لە نێو قەوارە جۆراجۆرەکانی لایەنە سیاسییە شیعییەکان لە ژیر پەردەی هاوپەیمانی دروستکردن نایەتە دی. بەهێزبوونی ئەم پێگەیە بە یەک هەڵوێستی کوردستانی دەبێت کە رێگاکەی لە کوردستانەوە دەست پێدەکات، و پێویستی بە ئەنجامدانی سەقامگیری سیاسی لە نێو کوردستان و پێداچونەوە بە سیاسەتی ئابوری پەیڕەوکراو، و پاراستنی سامانی گشتی، و دابینکردنی ژیانی پڕ کەرامەت بۆ خەڵکی کوردستان، و پەیڕەوکردنی بنەماکانی حوکمرانی باش و نەهێشتنی گەندەڵی و چارەسەرکردنی بێکاری و هەژاری، و درووستکردنی متمانە نێوان هاووڵاتی و دەسەڵات، هەیە.


لە هەموو حاڵەتێکدا پەیوەندییەکانی نێوان دەوڵەتی عێڕاق و باشوری کوردستان لە سایەی گوتاری ڕق و قینە و بوخز و حوکمی شۆڤینی و تایفەگەری، چارەنوسێکی نادیار، و ئاسۆیەکی لێڵ و نادیار چاوەڕوانی دەکات.


AM:11:37:19/01/2021

ئه‌م بابه‌ته 3368 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌



هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی