جیهان لە بازنەی قەیرانەكاندا
د.مەیادە نەجاڕ
چەندین جار قەیرانی دارایی بەرۆكی كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی گرتووە، ڕەنگە نزیكترینیان قەیرانی ساڵی 2008 بێت كەبووە هۆی هەرەسهێنانی ئابووری جیهان و چەندان بانك و كۆمپانیایی زەبەلاح لە کاتێکی کەمدا مایەپووچ بوون، سەدان هەزار كەس لە شەو و ڕۆژیكدا بێكاربوون،بەرهەمی و نرخی وزە هاڕەیان کرد، تەنیا لەولاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا (19) بانكی زەبەلاح مایەپووچ بوون.
ئێستاش كۆمەلگەی نێودەوڵەتی ڕوەو قەیرانێكی دیکە دەچێت كەجیاوازە لە قەیرانە ئابووریەكانی پیشتر چونكە تێكەڵاویەك لەنێوان زیادبوونی خواست و نەمانی خواست دروستبووە، واتا هاوبەندیەك لەنێوان هەڵکشانی نرخ و داڕمانی ئابوری دروستبووە ئەمەش مۆدێلیكی نوێی قەیرانەكان دەبێت لەچەند ساڵی داهاتوودا.
-هەژموونی ئابووری چین
دیارترین ئادگار و هۆكاری قەیرانی ئابووری ئەمجارە رەنگە لەوە دابێت کە جیهان ڕاستەوخۆ كەوتۆتە ژێر كاریگەرییەكانی جەنگی بارزگانی نێوان ئەمریكا و چین،کە دەرهاوێشتەکەی بە پاشەكەشێی گەشەی ئابووریی جیهانەوە دیارە و بۆتە مایەی دڵەڕاوكێی زۆربەی دامەزراوە نێودەوڵەتیەكان.
ململانێی نێوان ئەمریكا و چین درێژە دەكێشێت چونكە ئەمریكا خۆی بەتاكە زلهێزی جیهان دەزانێت بەئاسانی ڕێگە بە (چین) نادات كۆنترۆلی ئابووری جیهان بكات، لەكاتیكدا چین ڕۆژانە نزیكەی 10 ملیۆن بەرمیل نەوتی هاوردە دەكات، هەندێك وڵاتی خاوەن نەوت وەك فەنزویلا و ئێران بەتەواوەتی ئابوورییان خستۆتە ناو بازنەی چین و تەنانەت سامانی نەوت و غازیشیان بەپارەی چینی (یوان) ئالوگۆر پێدەكەن و دۆلاری ئەمریكیان پەراویز خستووە.
لەلایەكی دیکەوە چین رۆڵێكی گەورە لە زنجیرەی بەرهەمی كاڵا و بەرهەمەكانی جیهان دەگێڕێت، دیارترینیان ئۆتۆمبێل و مۆبایلی زیرەك و ئامێری كارەبایی و ئەلكترۆنی و بەگشتی نزیكەی (16 %)ی كۆی بەرهەم و پیداویستی جیهان پێكدەهێنێت، وێڕای ئەوەی زۆرێكی كۆمپانیا فرەرەگەزەکان و کۆمپانیا زەبەلاحە جیهانییەكان بەهۆی هەرزانی دەستی كار زۆرێكی بەرهەمەكانیان لە چین بەرهەم دەهێنن، واتا زۆربەی سەرمایەی كۆمپانیا گەورەکان جارێكی دیکە لەچین وەگەڕدەخرێنەوە ئەوەش رۆژ لەدوای رۆژ ئابووری چین بەهێز دەكات، تەنانەت وەبەرهێنانی ناوخۆیی و بیانی لەچین گەیشتۆتە ئاستێك، ساڵانە رێژەی گەشەكردن دەگاتە(٦%)، لەكاتێكدا ڕێژەی گەشەكردنی ئابووری لەئەمریكا تەنیا(٢% )، ئەمەش نیگەرانی زۆری لەلای ئەمریكیەكان دروستكردووە، ئەمە بێجگە لەوەی بەهۆی كەمبوونەوەی بەرهەمهینان لەناوخۆی ئەمریكادا قەبارەی بەرهەمی نەتەوەیی زیاتر لە( ٢٠ ) ترلیون كورتی هێناوە دەكاتە (25%) بودجەی ساڵانەی ئەمریكا، ئەوەش نیشانەی ئەوەیە ئابووری ئەمریكا ڕۆژ لەدوای ڕۆژ لەبەرامبەر ئابووری چین لە پاشەكشێ دایە
.
-ستراتیژی هاوبەشی كردن
ئەمریكا گەیشتۆتە ئەو ڕاستیەی پەلهاویشتنی چین لەئاستیكدایە ڕێگری لێناكرێت،لێكۆلینەوە ستراتیژییەكانی سەنتەرەكانی لێکۆڵینەوە بەو راستیە گەیشتوون، لە سالی ٢٠٣٠ پاش ١٠ ساڵ قەبارەی ئابوری چین دەگاتە دوو هیندەی ئابووری ئەمریكا، بەمەش چین ئابووری جیهان كۆنترۆل دەكات، لەم روانگەیەوە ئەمریكا دەیەوێت ستراتیژی هاوبەشیكردن لەگەل چین دەست پێبكات ، واتا ئەو جەنگەی ئێستا ئەمریكا تەنیا بۆ ئەوەیە كە چین ناچاربكات وەك هاوبەشێك لەبەرێوەبردنی ئابووری جیهاندا كاری لەگەڵ بكات.
ئەمریكا چەندین رێکاری نوێی گرتۆتەبەر هەر لەزیادكردنی باج لەسەر كەلوپەلی چینی و گوشار خستەسەر ولاتان بۆ وەنەگرتنی قەرز لەچین و كەمكردنەوەی بازرگانی لەگەل چین،لەوانەش زێدەتر چەندین هەولی دیکە لەلایەن ئەمریكاوە دەدرێت بۆ ئەوەی چین ناچاربكات بێتە سەرمێزی گفتوگۆ و بەهاوبەشی لەنێوانیاندا سیستەمێكی هاوبەش بۆ بەرێوەبردنی ئابووری جیهان دروست بكەن.
-كۆمەڵگەیەكی قەردار
كەلەكەبوونی قەرزەكان لەزۆربەی ولاتانی جیهاندا بۆتە بابەتێكی هەستیار، تەنانەت هەندێك ولاتی جیهان بۆ دابنیكردنی سەرەتایی ترین پیداویستی خۆیان پەنا بۆ قەرزی دەرەكی دەبەن، بۆ نموونە قەبارەی بەرهەمهێنانی نەتەوەیی لە سەرجەم وڵاتانی جیهاندا لە(هەشتا و پێنج) ترلیۆن تێپەرناكات لەكاتیكدا قەبارەی قەرزەكان سێ هێندە زیاترە و گەیشتۆتە (سێ سەد و پەنجا) ترلیون، واتا كۆمەلگەی مرۆڤایەتی لەژێر هەرەشەی قەرزداری دەژی ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕیتەوە سیستەمی قەرزدان لەلایەن زۆر ولاتانی زلهێزی ئابووری جیهانەوە وەك كارتێك دژی ولاتە تازە پێگەیشتووەكان بەكاردێت بۆ نموونە چین،ئەمریكا و ئەوروپیەكان هەروەها رووسەكانیش سیتسەمێكی تایبەت بەخۆیان هەیە، بەلام لەكۆتایدا هەموویان وایانكردووە كە جیهانێكی قەرزدار دروست بكەن.
-ئاوابوونی شکۆی دۆلار
بەدرێژای سەدەی رابردوو هەریەك لە سیستەمی سەرمایەداری و سیستەمی سۆشیالیستی لەململانیەكی زۆر توند دا بوون، لەئەنجامدا سیستەمی سەرمایەداری كۆنترۆلی جیهانی كرد و (دۆلاری ئەمریكی) وەك سەروەری دراوەكان لەسەر ئاستی هەموو جیهاندا ناسێندرا، هەرچەند لەسەدەی بیست و یەكدا زیاتر سیستەمی دیموكراتی لەجیاتی سیستەمی سەرمایەداری بەكاردێت ، بەلام سیستەمی دیموكراسیش لەجێبەجێكردنی دادپەروەری و یەكسانی لەنیوان ولاتان و تەنانەت تاكەكانیشدا سەركەوتوونەبو،بگرە ئابووری جیهانی زیاتر تووشی شلەژان كرد، لەئێستادا سیستەمی دیموكرایسی ئابووری لە سەرەمەرگدایە،جیهان چاوەروانی سیتسەمێكی نوێ دەكات كەئەویش بە رێككەوتنی ئەمریكا و چین دروست دەبیت ،لەدوای لەدایكبوونی ئەم سیستەمە نوێیە جیهانیش ئابووبوونی شکۆی دۆلار و کۆتایی هاتنی باڵادەست بوونی ئەگەرێکی بە‌هێزە.
لە قۆناغی دوای دۆلار پێشبینی دەکرێ دراوێكی نوێ دروست بکرێ، بەتایبەتیش کە ئێستا لە نێوان ژمارەیەکی زۆری ولاتانی جیهاندا بیرۆکەی بەكارهێنانی سیتسەمی ئالوگۆری دراوی كاغەزی هاوبەش دەستی پێكردووە لەوانە رووسیا و فەنزویلاو ئیران و چین بەئاشكرا كاری بۆ دەكەن، بۆیە لەبەرامبەر ئەو هەوڵانەدا ئەمریكاش دەیەوێت بگاتە رێكەوتێنكی هاوبەش لەگەل چینیەكان و دراوێكی نوێ بخەنە بازارەوە، یان ئەگەرێكی زۆریشە دراوی ئەلكترۆنی زیاتر پەرەی پێبدرێت و لەرێگەی ئەنتەرنیتەوە زیاتر مامەڵەی بازرگانی بكرێت .
هەموو ئەو پێشهات و ئەگەرانە بۆ ئەوەمان دەبەن کە بڵێین رێكەوتنی نیوان چین و ئەمریكا بۆتە بابەتێكی حەتمی، چونكە هەردووكیان پێویستیان بەیەكترە، لەلایەكی دیکەشەوە ململانێ کردنی یەکدی لەبەرژەوەندی كەسیان نیە و جیهان چیتر بەرگەی قەیرانی لەم جۆرە ناگرێت.
PM:03:19:18/03/2020
ئه‌م بابه‌ته 4288
جار خوێنراوه‌ته‌وه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی