گەڕانەوەی ناوچەی کەرکوک
د.نوری تاڵەبانی
گەڕانەوەی ناوچەی کەرکوک بە ناوچەیەکی ئۆتۆنۆم بۆ سەر هەرێمی کوردستان
د.نووری تاڵەبانی
هەڵوێستی بەشی زۆری لایەنە سیاسیەکانی عێراقی دەربارەی دوارۆژی ناوچەی کەرکوک گۆڕانکاری بەسەردا نەهاتووە، حکومەتی عێراق کە بەرپرسی یەکەمە لە جێبەجێکردنی ماددەی 140 هەوڵی "چارەسەرکردنی" کێشەی ناوچەی کەرکوکی لەدەرەوەی ئەو ماددە دەستووریە داوە. کورد بەبەردەوامی داوای جێبەجێکردنی ماددەی 140 کردووە، لەپاش 31ی دیسەمبەری 2007 خەریکی داکۆکیکردن بووە لەمانەوەی ئەو ماددەیە لەگەڵ پووچەڵکردنەوەی ئەو پڕۆپاگەندانەی سەبارەت بەسەرچوونی ماوەکەی بڵاوکراونەتەوە. لەڕووی ماددییەوە حکومەتی ناوەندی هاوکاری لیژنەی جێبەجێکردنی ماددەی 140ی کردووە، بەڵام راستەوخۆ و ناراستەوخۆ کۆسپ و تەگەرەی بۆ دروستکردووە بەمەبەستی دواخستنی جێبەجێکردنی. نوێنەرایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاوکاریکردنی عێراق (یونامی) لەگەڵ ئەمریکاو بەریتانیا بەشێوازی جیاواز هەوڵی چارەسەرکردنی ئەو کێشەیان داوە، بەڵام نەگەیشتوونەتە دەرئەنجامێکی قبووڵکراو لەلایەن لایەنە پەیوەندیدارەکان لە کەرکوک.
کات بەسەرچوون لەبەرژەوەندی کورد نییە، ئەوەی لە 2003 دەکرا ئێستا ناکرێت، ئەوەی ئەمڕۆ دەکرێت سبەینێ سەرناگرێ. ترسی گەورە لەوەدایە کێشەی ناوچەی کەرکوک بەچارەسەرنەکراوی بمێنێتەوە و ببێتە کێشەیەکی "موزمن" لەچەشنی ئەو کێشانەی نەتەوە یەکگرتووەکان نەیانتوانیوە چارەسەری بکەن، وەک کێشەی کەشمیر و دارفۆر. دەوڵەتانی ناوچەکە ناراستەوخۆ دەستیان خستووەتە ناو کێشەی کەرکوک لەڕێگای چەند لایەنێکی سیاسی عێراقی بەمەبەستی ئاڵۆزکردنی و مانەوەی بە چارەسەرنەکراوی. بارودۆخی ناوچەی کەرکوک خریکە وەک گۆمە ئاوێکی لێبێ کە بەرەو بۆگەنی دەچێت، لەئاکامدا پڕکردنەوەی دەبێتە ڕێگای "چارەسەرکردنی"! باسکردنی ئەو راستیه تاڵانە بۆ هاندانی دەسەڵاتدارانی کورده تا ڕێگاچارەیەکی گونجاو بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوک بدۆزنەوەی. دەبێ ئاگاداری لایەنە پەیوەندیدارەکانی عێراقی ونێودەوڵەتی لەو راستیه بکرێت کە چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوک دەبێتە هۆی چارەسەرکردنی بەشی زۆری کێشەکانی دیکەی عێراق، بەشی زۆریان ئەو راستیه دەزانن بەڵام بەکردەوە کاری جیددی بۆکۆتایی هێنان بەو کێشە گەورەیە ناکەن .
لە ناوەڕاستی تەموزی 2009 شاندێکی (یونامی) بەسەرۆکایەتی بەرپرسی ئۆفیسی سیاسی و دەستووری هاتە هەولێر بەمەبەستی دۆزینەوەی ڕێگاچارەیەکی گونجاو بۆ کێشەی ناوچەی کەرکوک. لەسەر داوای شاندەکە ڕۆژی 20ی تەموز نزیکەی دوو کاتژمێر پێكەوە دانیشتین، لەو چاوپێکەوتنەدا بیروڕای جیاواز خرانە ڕوو و گفتوگۆیان لەسەر کرا. ئەمە یەکەمجار نییە لەگەڵ نوێنەرانی یونامی و چەند بەرپرسێکی پایه بەرزی ئەمریکی و بەریتانی لەسەر داوای ئەوان پێکەوە دابنیشین و گفتوگۆ لەسەر کێشەی کەرکوک بکەین، بەڵام لە چاوپێکەوتنی ڕۆژی 20ی تەموز ڕاوبۆچوونەکان ڕاشکاوانە خرانە ڕوو، ئاماژە بۆ ئەو کۆسپانەش کرا کە بوونەتە هۆی دواکەوتنی چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە. ئەرکی هەموو کوردێکی دڵسۆزە هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوک بدات، بەڵام دەبێ ئاگاداری ڕاوبۆچوونەکانی لایەنەکانی دیکە بێت. جێگای داخە بەشی زۆری ئەو لایەنانە زانیاری ڕاست و دروستیان لەسەر کێشەی کەرکوک نییە، خۆشیان دوورەپەرێز دەگرن لەدوان لەسەر جێبەجێکردنی ماددەی 140، بەشێکیان جێبەجێکردنی بەکارێکی مەترسیدار دەزانن!
چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوک بەو شێوەی تائێستا هەڵسوکەوتی لەگەڵ کراوە سەرکەوتنی بەدەست نەهێناوە، کاتی ئەوە هاتووە بەشێوەیەکی دیکە هەوڵی چارەسەرکردنی بدرێت، بەمەرجێ دەرئەنجامەکەی گەڕانەوەی ناوچەی کەرکوک بێت بۆسەر هەرێمی کوردستان. پێکهاتەی ئەتنی ناوچەی کەرکوک وەک ناوچەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان نییە، تورکمان و عەرەب و کلدو ئاشوری ڕەسەن دەمێکە لەگەڵ کورد پێکەوە دەژین. دەبێ ئەوەش لەبیر نەکەین چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوک پەیوەندی بە هەڵوێستی لایەنە سیاسیەکانی عێراقی و ئەو گۆڕانکاریانەی لەسەر گۆڕەپانی سیاسی عێراق ڕوودەدەن، چونکە ڕەنگدانەوەیان لەسەر چۆنیەتی چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە هەیە. ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنەی نوێنەرانی عێراق کە بڕیارە لە 16ی دیسەمبەری 2010 ڕێکبخرێت ڕەنگدانەوەی راستەوخۆی لەسەر چۆنیەتی چارەسەرکردنی کێشەی کەرکوک دەبێ. لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی دەوڵەتە زلھێزەکان حیسابی تایبەت بۆ بەرژەوەندی خۆیان و دەوڵەتانی ناوچەکە دەكەن. ئەم هۆکارانە بوونەتە کۆسپ لەبەردەم گەڕانەوەی ناوچەی کەرکوک بۆسەر هەرێمی کوردستان، ئەگینا کەرکوک لەگەڵ ناوچە دابڕاوەکانی دیکەی کوردستان دەبوو پاش روخانی رژێمی بەعس لە 2003 بخرێنە سەر سنووری هەرێمی کوردستان.:
نەیارانی کورد تۆمەتی ئەوە دەخەنە پاڵی گوایا لەبەر سامانی نەوت وگاز داوای کەرکوک دەكەن، کورد دەبێ بەکردەوە بیسەلمێنێ سامانی نەوتی کەرکوک هۆکاری داواکردنی گەڕانەوەی نییە بۆسەر هەرێمی کوردستان، ئەوە داوادەکات داهاتی نەوتی کەرکوک بۆ ئاوەدانکردنەوەی ناوچەکە تەرخانبکرێت لەگەڵ یارمەتیدانی دانیشتوانی بەهەموو پێکهاتەکانەوە. لەم روانگەوە پێشنیازی گەڕانەوەی ناوچەی کەرکوکم بۆسەر هەرێمی کوردستان کرد وەک ناوچەیەکی ئۆتۆنۆم، تێیدا دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی کاروباری پەیوەندیدار بە نەوت وگاز بەو ناوچەیە بدرێ، بەڕەچاوکردنی ئەو ماددە حەسریانەی لەو بارەوە لە دەستووری عێراقدا هاتون. قبووڵکردنی ئەو پێشنیازە دەبێتە هۆی دامەزراندنی دوو ئەنجومەن، یەکێکیان بەناوی "ئەنجومەنی بڕیاردەر" کە ئەندامەکانی لەلایەن خەڵکی ناوچەکەوە هەڵدەبژێردرێن.
ئەنجومەنی دووەم بەناوی "ئەنجومەنی بەڕێوەبردن"، سەرۆک وئەندامانی لەلایەن ئەنجومەنی یەکەمەوە دەستنیشان دەکرێن. ئەو دوو ئەنجومەنە دەسەڵاتی تەوایان دەبێ لە بەڕێوەبردنی کاروباری سیاسی وئابووری و ئاوەدانکردنەوە و پەڕەپێدان و ئەمنی و پەروەردە. مانەوەی هێزی پێشمەرگە لەگەڵ ناردنی هێزی چەکداری عێراقی بۆ ناوچەکە دەبێ بە ڕەزامەندی ئەو دوو ئەنجومەنە بێت، بە ڕەچاوکردنی ئەو حاڵەتانەی لە دەستووری عێراق ودەستووری هەرێمی کوردستان دیاری کراون. پرسیاری چۆنیەتی دیاریکردنی سنووری ناوچەکەیان لێکردم، وتم سنووری پارێزگای کەرکوک پێش ساڵی 1976 بکرێتە سنووری ناوچەکە، ئەوەش لەبڕگەیەکی ماددەی 140دا ئاماژەی بۆکراوە. پەیوەندی ناوچەی کەرکوک بە هەرێمی کوردستان بەڕوونی لەدەستووری هەرێم و لەدەستووری عێراق دیاری دەکرێت.
لەبەر ئەوەی ناوچەی کەرکوک دەبێتە بەشێک لە هەرێمی کوردستان، دانیشتوانی بە هەڵبژاردنی ئازاد نوێنەرانی خۆیان بۆ پەرلەمانی هەرێم دەنێرن، چەند پۆستێکی وەزاری لەحکومەتی هەرێم دەدرێتە کەسانێکی خەڵکی کەرکوک. دەکرێ پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران یان جێگری سەرۆکی هەرێم بە تورکمانێکی خەڵکی کەرکوک بدرێت. پرسیاری زەمانەتی مانەوەی ناوچەکەیان لێکردم وەک ناوچەیەکی ئۆتۆنۆم لە هەرێمی کوردستان؟ ئەو سیستمە دەستکاری ناکرێت لەلایەن پەرلەمانی هەرێم و پەرلەمانی عێراقەوە، چونکە لەدەستووری هەرێمی کوردستان ودەستووری عێراق زەمانەتی مانەوەی ناوچەکە وەک ناوچەیەکی ئۆتۆنۆم دەکرێت. بۆ ئەو مەبەستە پێشنیازی بەستنی کۆنفرانسێکی نێودەوڵەتیم کرد بە بەشداری عێراق و هەرێمی کوردستان لەگەڵ چەند دەوڵەتێکی زلهێزو دەوڵەتانی ناوچەکە لەژێر چاودێری نەتەوە
PM:04:28:03/12/2025
ئهم بابهته 720
جار خوێنراوهتهوه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی