سیانەیەکی پیرۆز: ئاین، زمان، نیشتمان

لەسەردەمانێکدا کە گۆڕانکارییە سیاسی وفکرییەکان لە ناوچەکەدا خێراتردەبن، کوردستان لە چواریانێکی هەستیاردا خۆیدەبینێتەوە . لەمڕۆدا لە نێو ئاڵەنگارییە ئاڵۆزەکاندا نەوەیەکی نوێ لەدایک دەبێت: ململانێی سیاسییەکان،  لەسەرخۆیی چاکسازییەکان و دیدگای تەمومژاوی بۆ داهاتوو. بەڵام ئەم ئاڵەنگارییانە کۆتا ڕێگە نین، بەڵکو دەرفەتێکە بۆ دووبارە پێناسەکردنەوەی مانای ئینتیما، و دامەزراندنی ناسنامەیەکی سیاسی و کەلتووری کە بتوانێت کوردستان پێشبخات  بەرەو داهاتوویەکی شایستەی مێژووی خۆی و قوربانیدانی گەلەکەی.

 دەستوور: بنەمای یاساییە بۆ داهاتووی هەرێم

 وێڕای تێپەڕینی زیاتر لە سێ دەیە بەسەر یەکەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە ساڵی 1992، هێشتا ئەم هەرێمە دەستوورێکی هەمیشەیی و جێبەجێکاری تێدا نییە. ڕەشنووسی دەستووری ساڵی 2009 هەوڵێکی جددی بوو بۆ بەهێزکردنی چوارچێوەی یاسایی و ناسنامەی سیاسی هەرێمەکە، بەڵام تا ئەمڕۆ هێشتا بە فەرمی پەسەند نەکراوە. ئەم پێوارە دامەزراوە سیاسی و یاساییەکانی والێکرد کە پشت بە تێگەیشتنە کاتییەکان و یاساکانی گواستنەوە ببەستێ ، کە بووەهۆی خوڵقاندنی  قەیرانە دووبارەبووەکان لەنێوان حیزبەکان وحکومەت و پەرلەماندا .

 دەستوور تەنها دەقێکی یاسایی نییە، بەڵکو پەیمانێکی کۆمەڵایەتییە کە پەیوەندی هاووڵاتی بە دەوڵەتەوە دیاری دەکات، و پێناسەی ناسنامە بە دانیشتوانی هەرێمەوە دەکات. بوونی دەستوورێکی هەمیشەیی و ڕوون تەنها بەمانای ڕێکخستنی دەسەڵاتەکان نییە، بەڵکو یارمەتیدەرە بۆ بونیادنانی متمانە لەنێوان هاووڵاتیان و دامەزراوەکانیاندا ،و دیدێکی ڕوون و ئاشکرا دەبەخشێتە رۆڵبینینی خودی گەنجان  لەداهاتوودا.

 ڕەشنووسی دەستووری ساڵی 2009 ی هەرێمی کوردستان ماددەی گرنگی لەخۆگرتبوو کە گوزارشت لە دیدی پارتە سیاسییە گەورەکان دەکات بۆ ناسنامە و ئینتیما ، وەک ماددەکانی (2) و (6) و (14) ،کە هەوڵیدا پەیوەندی نێوان ئاین وزمان ونیشتمان لە چوارچێوەی داڕشتنێکی دەستووری هاوسەنگدا دیاری بکات. ولەگەڵ ئەوەشدا، دانپێدانەنانی دەستوور  وایکرد کە ئەم بنەما بانگەشەکراوانە بێ گەرەنتی یاسایی هەمیشەیی بن.

سیانەی پیرۆز: ئاین، زمان و نیشتیمان

 ئاین یەکێکه له کۆڵەکە ڕۆحی و کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەی کوردستان . ڕەشنووسی دەستووری ساڵی 2009 لە ماددەی شەشەمیدا جەختی لەوە کردۆتەوە کە ئیسلام ئاینی زۆرینەی دانیشتوانی هەرێمە، بەڵام لەهەمانکاتدا جەختدەکاتەوە لەسەر ڕێزگرتن لە ئازادی بیروباوەڕ بۆ هەموو پێکهاتە ئاینییەکان . وەئەو هاوسەنگییە جەوهەری فرەیی کوردستانە کە دەبێت پارێزراو بێت.

 پێویستە حکومەت و لایەنە سیاسییەکان ئەم تێگەیشتنە هاوسەنگانە لە ئیسلام وەک ئاینی زۆرینە بچەسپێنن و لە هەمان کاتدا وەک سەرچاوەی لێبوردەیی و پێکەوەژیان، نەک ئامرازی پەراوێزخستن یان  دابەشبوون. ئیسلامی کوردی میانڕەو بەشێکە لەناسنامەی کەلتووری ناوچەکە، ودەبێت بۆ سیاسەتی پەروەردەیی و کەلتوری وەربگێڕدرێت نەک تەنها لەگوتاری سیاسییەکاندا.

 زمانی کوردی، وبەتایبەتی سۆرانی کە بە پیتی عەرەبی دەنووسرێت ، کۆڵەکەی سەرەکی ناسنامەی نەتەوەیی و کەلتووری کوردستانە. ماددەی 14 ی ڕەشنووسی دەستوور دەڵێت: زمانی کوردی و عەرەبی  فەرمین، لەگەڵ زامنکردنی مافی پێکهاتەکانی تر بە زمانی خۆیان. بەڵام نەبوونی سیاسەتی زمانی یەکگرتوو بوونی زمانی کوردی لەپەروەردەو ڕاگەیاندندا لاوازکردووە.

 گرنگە حکومەت بەرنامەیەکی ڕوون بۆ پاراستن وبرەودان بە زمانی کوردی بگرێتەبەر، لەڕێگەی گەشەپێدانی مەنهەجی پەروەردەیی ،و پشتیوانیکردنی ڕۆژنامەگەری کوردی،و هاندانی بەکارهێنانی سۆرانی لەدەزگا فەرمی و میدیاییەکاندا. ڕێزگرتن لە زمانەکانی تر ناکۆک نابێت لەگەڵ چەسپاندنی زمانی هاوبەش بۆ زۆرینە، بەڵکو پەرە بە جیاوازی کەلتووری دەدات لە ژێر چەتری یەک ناسنامەی نیشتمانیدا.
وەجوگرافیای نیشتمان، چوارچێوەیەکی کۆکەرەوەیە بۆ ئاین و زمان لە یەک ناسنامەی سیاسیدا. پێواری دیاریکردنێکی ڕوون بۆ سنووری جوگرافی لە ماددەی 2 ی ڕەشنووسی دەستووری 2009 وایکردووە چەمکی نیشتمان لە هەرێمی کوردستاندا لەرووی سیاسییەوە ناڕوون بێت، سەرەڕای ڕوونییەکەی لە ویژدانی جەماوەریدا. دەبێت لەدەستووری داهاتوودا جوگرافیای نیشتمان پێناسە بکرێتەوە لەو روانگەیەی قەوارەیەکە هەموو پێکهاتەکانی دەپارێزێت بێ جیاوازی، و ئەوەش وەردەگێڕڕێت لە بەرنامەکانی پەرەپێدان وخزمەتگوزارییە گشتییەکانی ناوچە جێناکۆکەکان، بۆ بەهێزکردنی هەستی هەموو هاووڵاتیان بۆ ئینتیما.

سەرەنجام : بەرەو نەوەیەک کە  کوردستانێکی نوێ بونیاددەنێت 

ئه‌م بابه‌ته 948 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌