گرووپی سێیەم: ئیسلامی ڕادیکاڵ بەرجەستەی فاشیزمە

‌د. کاوە مەحمود

دووەمین کۆڕبەندی نێودەوڵەتی بەرەنگاربوونەوەی فاشیزم / مۆسکۆ

٢١-٢٥ی نیسانی ٢٠٢٥

گرووپی سێیەم: ئیسلامی ڕادیکاڵ بەرجەستەی فاشیزمە

چالاککردنی کاری هاوبەش بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەرکەوتەکانی فاشیزمی ئایینی لە چوارچێوەی ڕووبەڕووبوونەوەی هەمەلایەنە لەگەڵ فاشیزم و نازیزمی تازە لە جیهاندا.

دکتۆر کاوە مەحمود

وەرگێر: ڕەنج

ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا لەدوای قۆناغی هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت و سیستەمی سۆسیالیستی چەند دیاردەیەكیان بەخۆوەبینی، کە بۆ ئاسیای ناوەڕاستیش درێژبووەوە و تاكو ئێستاش کاریگەری و ئاسەواری هەمەچەشنی ئەم دیاردانە بەرچاون، ئەمە وێڕای ئەو قەیرانە ئاڵۆزانەی کە بەدوایدا هات، لەنێوانیاندا ململانێی عەرەب و ئیسرائیل.

هاوكات لەگەڵ باڵادەستيی تاكجەمسەری و پەرەسەندنی ململانێکان لە ناوچەکەدا و شکستی مێژوویی هەوڵەکانی چاکسازی ئایینی و نائامادەگی مێژوویی مۆدێرنیتە و ڕۆشنگەری و عەقڵانییەت لە ناوچەکەدا، ئێران و تورکیا وەکو دوو جەمسەری ناوچەیی کە نوێنەرایەتی ئیسلامی سیاسی شیعە و سوننە دەکەن، سەریانهەڵدا و دەستێوەردانەکانیان، کە لە ڕووی ئایدیۆلۆژییەوە پاڵپشتیدەکرێن لە ناوچەکەدا، چالاککرد. بەر لە ڕووداوەکانی ٧ی ئۆکتۆبەری ساڵی ڕابردوو لە غەززە، هەژموونی ئێران گەیشتبووە ئاستێك، کە بەشێک لە سیاسەتمەدارانی ئەو وڵاتە، ڕایاندەگەیاند کە ئەوان حوکمڕانی چوار پایتەختی عەرەبی، واتە هەریەك لە دیمەشق، بەیروت، بەغدا و سەنعا دەکەن.

سەرەڕای ئەوەی دوای ڕووداوەکانی غەززە بەسەر میلیشیاکانی حەماس و حزبوڵڵای لوبناندا هات، بەڵام تائێستا پشتیوانی ئێران لەو میلیشیایانە و میلیشیاکانی لایەنگری ئێران لە عێراق و میلیشیا حوسییەکانی سەنعا بەردەوامە. 

هەروەها کاریگەری و دەستێوەردانەکانی تورکیاش گەیشتووەتە لیبیا و سوریا و عێراق، جگە لە هەژموونی بەسەر بزووتنەوەی ئیخوان موسلیمین، لانكە و جێحەوانەوەی سەرەکی هەموو بزووتنەوە توندڕەوەکانی سوننە، کە بریتیبوون لە ئەلقاعیدە، ئەنسارولئیسلامی پێشوو لە هەرێمی کوردستانی عێراق، دەستەی پێشووی زانایانی موسڵمان لە عێراق، گرووپی زەرقاوی، بەرەی نوسڕە، دەستەی تەحریر ئەلشام، کە جێنشینی رژێمی ئەسەد بوون و ڕێکخراوی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی (داعش)، کە توانی بەشێکی زۆری سوریا و عێراق کۆنترۆڵ بکات و تاوانی جینۆسایدیان لە دژی کوردانی ئێزدی ئەنجامدا، لەوانە کوشتنی بەکۆمەڵ و دەستدرێژیکردنە سەر ژنان و فرۆشتنی کچان لەو بازاڕانەی بۆ كڕین و فرۆشتنی  کۆیلە لە کاتی حوکمڕانی خۆیان بۆ ئەو ناوچانە دایاننابوو، تا ئێستاش چارەنووسی هەزاران ژنی ئێزدی نادیارە.

پێشتریش گەلەکەمان لە کاتی ئۆپەراسیۆنەکانی ئەنفالدا لە سەردەمی سەدام حوسێن لە ساڵی ١٩٨٨دا تووشی تاوانی جینۆساید بوو، هەر لە هەمان ساڵدا شاری هەڵەبجە کەوتە بەر کیمیاباران و لە ئەنجامدا پێنج هەزار هاووڵاتی سڤیڵ شەهید بوون.

سەرەڕای جیاوازی دیدگا بنەڕەتییەکانی نێوان رەوتەكانی ئیسلامیی سوننە و شیعە، بەڵام ئەو ڕێبازە بنەڕەتییەی کە دەتوانرێت بە خاڵی هاوبەشی نێوانیان هەژماربکرێت، لە بەکارهێنانی سیاسی بیری ئایینی و زاڵبوونی بناژۆخوازی ئیسلامی و دەرکەوتنی فاشیزمی ئایینی (بە فۆرمە جۆراوجۆرەکانی سوننە و شیعە) لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەردەکەوێت، ئەمەش هەم بۆ مومارەسەی دەسەڵاتی سیاسی ڕەها و هەم بۆ بەڕێوەبردنی ململانێ هەرێمایەتییەكان لە ناوچەکەدا دەگونجێت، هەروەها بۆ ئەو شەڕە تائیفییەی کە سەریهەڵدا و کاریگەریی قووڵی بەجێهێشت لە بواری پێشێلکردنی ئازادییە بنەڕەتییەكان، لەدەستدانی سەقامگیری سیاسی، تەگەرە خستنە بەردەم پڕۆسەی گەشەپێدانی ئابووری و هەڵوەشاندنەوەی پەیکەری کۆمەڵایەتی لە ناوچەکەدا، بەپشتبەستن بە دەسەڵاتی دەقە ئاینییەکان و بەکارهێنانی سیاسییانەیان.

دیارترین دەرکەوتەکانی ئەم هەژموونە و کاردانەوەکانی بریتین لە:

یەکەم: هەڵگیرساندنی شەڕی ناوخۆ و تیرۆر بە بەکارهێنانی ئایین بۆ پاساوهێنانەوە بۆ توندوتیژی و بەرزکردنەوەی دروشمی ئایینی بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەوانی تر، نموونەی ئەمەش لە شەڕی یەمەن، توندوتیژی تائیفی لە عێراق، دەستێوەردانی میلیشیا شیعەکان و حزبوڵڵای لوبنان لە بەرگریکردن لە ڕژێمی پاوانخوازی ئەسەد، وتاری ڕق و کینە لە دژی عەلەوییەکان لە سوریا و ئەو کوشتنانەی کە لە دژی عەلەوییەکان ڕوویاندا لە ناوچەی کەنارەکانی سوریا دەبینین، دوای ئەوەی میلیشیاکانی پابەندبوو بە ئایدیۆلۆژیای پاوانخوازی ئایینی لە دوای رووخانی ڕژێمی ئەسەد دەستیان بەسەرداگرت، ئەمە وێڕای چالاکییەكانی گرووپە جیهادییەکان (داعش، ئەلقاعیدە)، کە لە بەکارهێنانی فەتوای ئایینی بۆ پاساوهێنانەوە بۆ کوشتن و کۆیلایەتی بەردەوامن. دیمەنەكەش بە تیرۆریزمی دەوڵەتی، کە ئیسرائیل پراکتیزەی دەکات تەواو دەبێت و دەرئەنجامەکەشی وێرانبوونی ئابووری ئەو وڵاتانە و دابەزینی ئاستی ژیانی تاک و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری و هەژاری و نەزانی بوو.

دووەم: بەرتەسککردنەوەی ئازادییە بنەڕەتییەكانی تاک و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ لەڕێگەی سەپاندنی یاسای ئایینی لەو شوێنانەی کە دەسەڵاتی ئایینییان بەدەستەوەیە و لەو شوێنانەی کە لەلایەن میلیشیاکانەوە کۆنترۆڵکران، هەروەها پراکتیزەکردنی جەڵدەلێدان و بەردبارانکردن و لەسێدارەدانی هەڵگەڕاوەكان.

سێیەم: پێشێلکردنی مافەکانی ژنان و چەوساندنەوەیان بەشێوازی جۆراوجۆر، لەوانە:

- سەپاندنی سەرپۆشی ناچاری، وەک ئەوەی لە ئێراندا هەبووە و لە ئێستادا لە ئەفغانستاندا هەیە، هەروەها سەپاندنی یاسای باری کەسی لەسەر بنەمای تائیفی، وەک ئەوەی لە عێراقدا هەیە.

- ڕێگریکردن لە گەشتکردن یان کارکردنی ژنان بەبێ مۆڵەتی سەرپەرشتیار، سنووردارکردنی خوێندن (نموونەی قەدەغەکردنی خوێندنی کچان لە ئەفغانستان لە ژێر دەسەڵاتی تاڵیباندا).

چوارەم: پێشێلکاری بەرامبەر پێكهاتە ئاینیيەکان

هەڵمەتی جینۆسایدكردن دژ بە کوردانی ئێزدی و چەوساندنەوەی كریستیان و جوولەکە و بەهایی و بێدینەکان (نموونەی هەڵمەتەکانی لەسێدارەدان لە ئێران، ئاوارەكردنی مەسیحییەکان لە عێراق و سوریا).

پێنجەم: بەرەنگاربوونەوەی چالاکییە مەدەنی و دیموکراسی و عەلمانییەكان و راوەدوونانی چالاکوانانی مەدەنی و داکۆکیکارانی مافەكانی مرۆڤ و مافەكانی ئافرەتان. 

شەشەم: دروستکردنی قەیرانی تائیفی و مەزهەبی و قووڵکردنەوەی جەمسەرگیری سوننە و شیعە. ئەم ڕەوتە لە چالاکییەکانی حوسییەکانی یەمەن، میلیشیا شیعەکانی عێراق و گرووپە سەلەفییەکان لە سووریادا دەرکەوت. دەرئەنجامەکەی لە ناوبردنی پێکەوەژیانی کۆمەڵایەتی و ئاشتەوایی مەدەنی بوو بە هاندانی گوتاری تەکفیری و تەقاندنەوەی مزگەوت و مەزارگە ئاینیيەکانی بەرامبەرەكەیان.

حەوتەم: کارکردن بۆ بەئیسلامیکردنی کۆمەڵگە لەرێگەی کاریگەریخستنە سەر کولتوور و پەروەردە و بەئیسلامیکردنی پرۆگرامەكانی خوێندن و چاندنی لێکدانەوەی توندڕەوانەی پەرتووكەكانی خوێندن و بەرەنگاربوونەوەی بیری ڕەخنەیی و قەدەغەکردنی بەرهەمە هونەرییەکانی بوارەکانی مۆسیقا و سینەما و شانۆ بەبیانووی ئایینی بۆ هێنانەڕیزی گەنجان لە پڕۆژە توندڕەوەکاندا.

سەرجەم ئەو دەرکەوتانەی باسمانکردن لە چوارچێوەی گەشەی بناژۆخوازی و توندڕەوی و پراکتیزەکردنی توندوتیژیی سیستماتیکدا لە چوارچێوەی دیاردە فاشیستییەکاندا دێن، کە بە پەردەیەکی ئایینی داپۆشراون و گوزارشت لە قەیرانە ناوخۆییەکانی ناوچەکە دەکەن بەگشتی و لە دووانەی نێوان قەیرانی سیستمە دەسەڵاتدارەکان و قەیرانی سەرهەڵدانی دەوڵەت لە ناوچەکەدا بەرجەستە دەبن، کە هاوكاتن لەگەڵ دەستێوەردانی زلهێزەکان و دەركەوتەكانی بەنێودەوڵەتیکردنی قەیرانەکان، جگە لەو قەیرانانەی کە لە سەدەی ڕابردووەوە بەمیراتگیراون و بێتوانایی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە چارەسەرکردنیان بەگوێرەی ویستی ئازادی گەلانی ناوچەکە، بەتایبەتی سەبارەت بە مافەکانی گەلی کوردستان و مافەکانی گەلی فەلەستین، لەپێناو بەدیهێنانی ئاشتییەکی هەمیشەیی بۆ هەموو گەلانی ناوچەکە دەردەخات .

دەرکەوتەکانی فاشیزمی ئایینی، چ لەسەر بنەمای بناژۆخوازی ئیسلامی یان توندڕەويی ئایینەکانی دیکە، مەزهەب و ئایینەکانی لە ناو یەک ئایین و لە هەمان کاتدا فرەیی ئایینیی بۆ میکانیزمێک بۆ لەناوبردنی سەرچاوە مرۆییەکان و سامانی ئابووری لە ناوچەکەدا گۆڕیوە. هەروەها وەک فاکتەری هەڵوەشاندنەوەی کۆمەڵگەکان و بەکارهێنانی ئایین وەک بەرگێک بۆ ستەمکاری و وڵاتانی ناوچەکەشی خستووەتە ناو میکانیزمی ململانێی نێودەوڵەتی و ناوچەیی و شەڕی بەوەکالەت و دەستێوەردانی زلهێزەکان.

سەبارەت بە کوردستانی عێراق، سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسی بەڕوونی پەیوەست بوو بە سەرکەوتنی شۆڕشی ئێران و هەڵگیرسانی شەڕی ئێران و عێراق، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە کە هۆکارەکانی سەرهەڵدانی دیاردە و بەرجەستەبوونی دەرکەوتە فاشیستییەکان تەنیا بۆ هۆکاری دەرەکی دەگەڕێتەوە، بەڵکو هۆکاری ناوخۆیی هەن کە زەمینەی گونجاویان بۆ سەرهەڵدانی دیاردەكە و گەشەسەندنی و گۆڕینی بۆ بزووتنەوەیەکی سیاسی ڕێکخراو لە ئێستادا ئامادەکردووە.

بزووتنەوە سیاسییە ئایینییەکان لە بنەڕەتدا نوێنەرایەتی بەرژەوەندیی چەند هێزێكی کۆمەڵایەتی دیاریكراو دەکەن، کە لێکدانەوەی تایبەتی خۆیان بۆ ئایديۆلۆژیای ئایینی دەخەنەڕوو  بەشێوەیەک، کە لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەو هێزە کۆمەڵایەتییانەدا بگونجێت.

سروشت و پێکهاتەی ئەو هێزانە لە شێوازی كار و گوتاری سیاسیياندا رەنگدەداتەوە، ئەمەش لە جیاوازیی شێوازی كاری بزووتنەوە ئیسلامییەکانی کوردستانی عێراقدا بەڕوونی دەبینرێت.

بەشێوەیەکی گشتی و لە ميانی نەبوونی دیموکراسی سیاسی و بێبەشکردنی جەماوەر لە بەشداریکردن لە پەیڕەوكردنی دەسەڵاتی سیاسی و بوونی پرسی نەتەوەیی و شەڕی هەمەلایەنەی قڕکردن، کە دەسەڵاتی دیکتاتۆری دژ بە گەلی کورد ئەنجامیدا، کە خەباتێکی تاڵیان بۆ بەرگریکردن لە بوونی نەتەوەیی خۆیان و بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییە ڕەواکان كرد، سەرەتاکانی سەرهەڵدانی بزووتنەوە سیاسییە ئیسلامییەکان لە کوردستاندا لاواز بوون.

دوای ڕاپەڕینی ئاداری 1991 و سەرهەڵدانی ئەزموونی کوردستان، كە لە رژێمی دیکتاتۆری ڕزگاری بوو، و بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد ڕووبەڕووی جەماوەر بووەوە لە ڕێگەی تاقیکردنەوەی راستگۆیی خۆیەوە لە جێبەجێکردنی ئەو دروشمە نەتەوەییانەی، کە بەدرێژایی دەیان ساڵی خەبات لەپێناو مافە نەتەوەییەکان بەرزیانکردبووەوە، کە لە بنەڕەتدا دیموکراسی بوون و شکستی ئەم بزووتنەوەیە لە پێشکەشکردنی مۆدێلێکی دیموکراسی سەرنجڕاکێش بۆ جەماوەر و لەپێناو پاراستنی بەرژەوەندییەکانیان و هێنانەدیی ئاشتی و گەشەسەندن و دادپەروەری کۆمەڵایەتی و هاوكات لەگەڵ لاوازیی چەپی کورد و هێزە دیموکراتییەکان بەگشتی، لەنێوانیاندا حزبی شیوعی، بەهۆی ئەو گورزانەی کە لەلایەن دیکتاتۆرییەت بەریكەوتن و دوژمنایەتیكردنی لەلایەن زلهێزە ناوچەییەکانەوە و دوای ئەو پێشهاتە جیهانییانەی کە خۆیان لە هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت و سیستەمی سۆسیالیستی دەبینییەوە و پاشەکشەی بیرۆکە سۆسیالیستیيەکان بەگشتی، تێكڕای ئەم هۆکارانە، کاراکردنی ڕۆڵی بزووتنەوە ئیسلامییە سیاسییەکانی لە کوردستانی عێراق لێكەوتەوە، کە لەلایەن سعودیە، ئێران، تورکیا و ئەوانی دیکەوە پشتیوانییەکی بەرچاوی ماددی و مەعنەویان لێدەكرا و بەردەوامیشیان هەیە.

ناکۆکییەکانی حزبمان، حزبی شیوعی لەگەڵ هێز و بزووتنەوە ئیسلامییەکان بەپێی ڕێبازی ئەو بزووتنەوانە دەگۆڕێت و تەنانەت ڕەنگە ببێتە هۆی بەریەككەوتن لەگەڵ ئەو گرووپانەی کە لایەنگری بۆچوونە تەمومژاوییەکانن و کردەوەکانیان دیاردەی فاشیستییانە بەخۆوەدەبینن.

حزبمان لە ڕوانگەیەکی خەباتگێڕانە و ململانێوە دەڕوانێتە پرسی مامەڵەکردن لەگەڵ سەرجەم بزووتنەوە ئیسلامییەکان و چەسپاندنی دیموکراسی و بەرگریکردن لە ئازادی بیروباوەڕ و ئازادییە سیاسییە گشتیيەکان و پرسی ژنان كرۆكی ئەرکەکانی حزبمانە و پێمانوایە ناكرێ پرسی دیموکراسی بەشبەش بکرێت. لە هەمان کاتدا حزبمان هەوڵدەدات ناکۆکییەکانی لەگەڵ هێزە ئیسلامییەکان لە چوارچێوەی دیموکراسی و لەڕێگەی چەسپاندنی کولتووری وتووێژ و ڕێزگرتن لە بۆچوونەکانی دیکە بخاتەڕوو، كە ئەمه بەهۆی سروشتی هەندێ له هێزه ئیسلامییەکان و ئاڵۆزییەکانی بارودۆخی کوردستان و عێراق بەگشتی و کاریگەری و دەستێوەردانه هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان، کارێکی قورسه.

حزب هیچ ڕێگایەکی تری لەبەردەمدا نییە جگە لە بەرگریکردن لە دیموکراسی وەک پرسێکی گشتگیر و بەرگریکردن لە ئازادی بیروباوەڕ و ئایدیا و بۆچوون و ڕادەربڕینی بێ قەید و شەرت، هاوکات پەروەردەکردن لەسەر بنەمای گرنگیی دامودەزگاکانی کۆمەڵی مەدەنی و چەسپاندنی کولتوری مافەکانی مرۆڤ و ئەنجامدانی ململانێی فکریی ئامانجدار لەگەڵ هێزە ئیسلامییەکان لەڕێگەی وەڵامدانەوەی ئەو نامیلکە و کتێبانەی، کە لەسەر شێواندنی دیموکراسی و دژایەتیکردنی کۆمۆنیزم و كەمكردنەوە لە پێگەی ژنان بڵاودەكرێنەوە، هەروەها لەرێگەی سوودوەرگرتن لە کەسایەتییە ئیسلامییە رۆشنگەرەکان و گەڕان بەدوای ئەنجامدانی هاوپەیمانی مەیدانی لەم بوارەدا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەموو دەرکەوتەکانی فاشیزمی ئایینی، ئەمە جگە لە پێویستی لێکۆڵینەوە لە بیری بزووتنەوەی ئیسلامی و گرنگیدان بە لێکۆڵینەوەكانی ئەم بوارە.

حزبمان لە چەندین دەرفەتدا جەختی لەوە کردووەتەوە کە وەک حزب و هێزی سیاسی مامەڵە لەگەڵ بزووتنەوە و هێزە ئیسلامییەکان دەکات و ئەوان نوێنەرایەتی خودا ناکەن، وەک خۆیان بانگەشەی بۆ دەکەن و ناتوانرێت گوتار و گەڵاڵە سیاسییەکانیان لە دەرەوەی چوارچێوەی دژیەكی و ململانێی چینایەتی سەیر بکرێت.

حزبمان داوای پێكهێنانی هاوپەیمانی گونجاو دەکات بۆ وەڵامدانەوەی دەرکەوتە فاشیستییەکان و تێکۆشان بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی، کە گەرەنتی دادپەروەری کۆمەڵایەتی و دیموکراسی و ئازادییە گشتییەکان لەسەر ئاستی نیشتمانیدا بکات.

هەروەها داوای هەماهەنگی و كاری هاوبەش لەگەڵ هەموو حزبە شیوعی و کرێکاری و پێشکەوتنخوازەکانی ناوچەکە دەکات بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دەرکەوتەکانی فاشیزمی ئایینی لە چوارچێوەی میکانیزمەکانی خەباتی هاوبەشی جیهانی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی فاشیزمی تازە و ڕاستڕەوی توندڕەو لە سەرانسەری جیهاندا.

ئەم ڕێبازە پێویستی بە هاوسەنگی نێوان ئەركە نیشتمانی و نێودەوڵەتییەکان و مامەڵەکردن لەگەڵ پێشهاتەکانی سەردەمی دوای پیشەسازی و سەردەمی زیرەکيی دەستکرد هەیە، تاوەكو بەرنامە سیاسییەكەمان لەسەر بنەمای پێداویستییە بنەڕەتییەكانی تاک بنیات بنێین، كە بەدەست بێکاری و هەژاری و پەراوێزخستنەوە دەناڵێنێ و لەژێر ڕۆشنایی فراوانکردنی بنكەی کۆمەڵایەتی پڕۆژەی گۆڕانکاری لە ڕێگەی داڕشتنەوەی دروشمی واقیعی، چونكە ناتوانرێت لەرێگەی پۆپۆلیزمی چەپڕەوەوە ڕووبەڕووی پۆپۆلیزمی ڕاستڕەو ببینەوە. یەکێک لە پێداویستییەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی فاشیزمی نوێ، لێکۆڵینەوەیە لە واقیع وەکو خۆی، دوور لە نۆستالژیا بۆ ڕابردوو.