ئەنفال و لێبووردەیی
لەتیف فاتیح فەرەج
به‌شی یه‌که‌م
سەرەتا :
ئایە دەكرێ لە جەلاد ببورین، ئەمە ئەو سەرنجەیە كە پێویستە كورد هەڵوەستەی لەسەر بكات، بوردن لە جەلاد گێلیە یان دڵفراوانی، ئەگەر گێلیە بۆ، ئەگەر دڵفراوانی و گەورەییە بۆ، كێشەی گەورە ئەوەیە لەم نێوانەدا بەدحاڵیبونێكی ترسناك هەیە، ئەوەی ناونراوە لێبووردەیی، ئەوەی رۆژئاواییەكان شانازی بەوەوە دەكەن كە موڵكی ئەوانەو كەنعان مەكیەش لە كتێبی «لێبووردەیی لە نێوان رۆژهەڵات و رۆژئاوادا « دەڵێ لە رۆژهەڵات ئەم چەمكە لە مێژوودا ریشەی قوڵی نیە، هەر چەند رۆژئاوا دوای كتێبەكەی جۆن لۆك و ئاشبونەوەی ئاینیش سەرزەمینی شەڕێكی ترسناك بوو، نازییەكان و فاشییەكان و ستەمكارەكان لەوێوە سەریان هەڵدا، بوردن ئەوەنیە كە لە ستەمكاری ببورین، لە ستەمكاری بوردن جگە لە چاوپۆشی كردن لە ستەمكاری، هەمیشە ئەگەری دووبارە بوونەوەی هەیە.
كۆتایی هێنانە بەستەم
ئەوەی رۆژئاواییەكان لە جۆن لۆك و پێشتریشەوە شانازی پێوە دەكەن، گوایە لێبووردەیی چەمكێكی رۆژئاواییە، لەوێدا دەوەستێ كە هیتلەرو مۆسۆلۆنی و ستەمكارەكانی تر دەكەونە بەردەم سزاو لێپێچینەوە، كەواتە لێبوردەی چاوپۆشین نیە لە ستەمكاری و كۆتایی هێنانە بەستەم، لە رێگەی دادگای كردنی ستەمكاری و بە جێهێشتنی ئەو قۆناغە تاریكەوە كە بە قۆناغی ستەمكاری ناودەبرێ، لێبووردەیی نەهێشتنی سیماكانی ستەمكاری و ئەو ناشرینیانەیە كە جەلاد لە سەردەمی خۆیدا بونیادی ناون، بتەكان، زیندانەكان، زەبرو زەنگەكان، توندوتیژی و تا قۆناغی دوای ستەمكاری، قۆناغی هێنانە ئارای لێبووردەییە بەو مانایەی ئیتر قوربانی، ستەملێكراو دەگەڕێتەوە نێو ژیان، ئەوەی رامینی جیهانبەگلو وەك سەرسامیەك بە تاڵەبانی نیشانی دەدا، لەوەی كە ئامادە نیە واژوی لە دار دانی سەدام و دارو دەستە تاوانبارەكەی بكات، كەمتر پەیوەستە بە لێبووردەییەوە، راستە تاڵەبانی سەرۆكی عیراقێكی فرەنەتەوەی بە زۆر گرێدراو بەیەكەوەیە، ئەوەش راستە كە تاڵەبانی پارێزەرە، ئەوەش راستە كە رەنگە واژویەكی تاڵەبانی بۆ ئەو پرسە ببێتە هۆی توڕەبوونی عەرەبەكان، وەك چۆن دوای هەڵواسینی سەدام لە لایەن شیعەوە ئیتر هیچ گرێبەستێكی سیاسی لە نێوان شیعەو سونەی عەرەبی عیراقیدا نەما، هۆكاری واژونەكردنەكە لە لایەن تاڵەبانیەوە هەر لێبووردەیی نیە هۆكار گەلی دیكە هەن، لە گەڵ ئەوەش دەكرێ لە سەرنجەكەی بەگلوورده‌بینەوە، لەو روانگەیەوە كە هەرگیز كورد بەرانبەر ئەوانەی ستەمیان لێكردوە توندوتیژ نەبووە، بەو رادەیەی ئەوە بە خراپی بشكێتەوە، ئەمە پەیوەستە بە ئاوەزی كوردییەوە یان نا، ئەمەیان بابەتێكی ترە، كاتێ لە مانگی 10ی 1991 كەس و كاری هەندێ قوربانی دەستی سەدام لە سلێمانی چەند سەربازێكیان كوشت، ئەوە لە لایەن رێكخراوەكانی مافی مرۆڤەوە كرایە بابەتێكی گەورەو هەوڵدرا وێنەكە زۆر بشێوێنرێ، ئەمە راپەڕینی دووەمی كوردستانی باشور بوو، پاش ئەوەی لە راپەڕینی یەكەمدا سەربازەكان بەڕێزەوە نێردرانەوە بۆ نێو كەس و كاریان، ئەوان لە كەركوك دۆزەخێكیان بۆ كورد دروستكرد، روداوەكە بەم جۆرە سەرچاوەی گرت.
لە راپەڕینی 1991دا بە هەزاران سەرباز پاش ئەوەی كە خواردن و كەل و پەلی پێویستیان بۆ دابین دەكرا دەنێردرانەوە بۆ نێو كەس و كاریان، ئەم رووداوە تەنها سێ ساڵ دوای ئەنفال و كیمیا بارانی 1988 بوو، لێرەوە دەكرێ هەڵوەستە لەسەر سەرنجەكەی جیهانبەگلو بكەین، ئاخر ئەو سەربازانە نزیكەی هەموویان بەشداربون لە پرۆسەكانی ئەنفالداو هەرچی نەشیا كردیان.
ئێستا دەمانەوێ
وەڵامی
ئەو پرسیارە وەربگرین
لەم كتێبەدا دەمانەوێ لەسەر لێبووردەیی، كاتی لێبووردەیی، لێبووردەیی و دادگا، ئەنفال و لێبووردەیی بووەستین، راستی ئەم كتێبە پڕۆژەی چەند ساڵ لەمەوبەرەو هەرجارەی هۆكارێك دوای خستوە، ئێستا دەمانەوێ وەڵامی ئەو پرسیارە وەربگرین، ئایە لێبووردەیی چاوپۆشینە لە ستەمكاری یان، یەكتر قەبوڵكردن و رێزگرتنە لە جیاوازییەكان، ئایە دەكرێ چۆن لەگەڵ ناسیونالیزمی توندڕەودا مامەڵە بكرێ، دەتوانین بە جیاوازیەكانمانەوە گونجان دروست كەین یان نا.
سەرەتا لە خەیاڵما بوو ئەم كتێبە ناو بنێم جینۆسایدو لێبووردەیی، وەك چۆن «جینۆ سایدو كاڵبونەوە» شم هەیە، بەڵام بە گوێرەی ئەوەی ئەنفال هەموو بنەماكانی جینۆسایدی تێدا بوو، هەروەك چۆن بە كوشت و بڕی ئەرمەنیش دەگوترێ قەتڵ و عامی ئەرمەن، یان جینۆ سایدی ئەرمەن، بە كوشت و بڕی جولەكەش دەگوترێ جینۆسایدی جولەكە، ئەنفال بووە بە شوناس و ناسنامەی سڕینەوەو جینۆسایدی كورد بۆیە ئەنفالەكەم بە شیاوتر زانی و ئێستاش نزیكەی تەواوی ناوەندە مرۆییەكانی دنیا، ئەوانەی بایەخ بە جینۆساید دەدەن، دەزانرێ ئەنفال جینۆسایدی كوردە، من لەو سەردانانەی بۆ دەرەوە كردوومە و لەو دیتنانەی ناوەوەش كە توێژەرو ڤەكۆڵەری بیانیم بینیوە، بۆم دەركەوتوە، كە ئیدی ئەنفال بووە بە هاوواتای جینۆساید.
لیژنەكانی بە دواداچوون
دوای رووخانی بەعس لە 9-4-2003 و كۆتایی هاتن بە تاریكترین و پڕزەبرو زەنگ ترین مێژوی خوێناوی عیراق، كورد كە ئەو دەم دوو ئیدارەی هەبوو، ئەمەش لە دوای 31ی ئابەوە بەو جۆرە بوو، ئیدارەیەكی پارتی لە هەولێرو دهۆك و ئیدارەیەكی یەكێتی لە سلێمانی و گەرمیان، ئەمە ئەگەرچی چەند ساڵێ لەوە پێش رێكەوتن بە زۆری ئەمەریكا واژووكرابوو، بەڵام نەتوانرابوو، بكرێتەوە یەك، چۆن لە ئیدارەی سلێمانی لیژنە بۆ بە دواداچونی قوربانیانی ئەنفال و گۆڕە بە كۆمەڵەكان دروست كرا، دیار بوو لە هەولێریش شتێكی لەو بابەتە كرا بوو، لە سلێمانی سەلاح رەشید وەزیری ئەنفال و شەهیدان بوو، لە هەولێریش محەمەد ئیحسان ئەو كارەی دەكرد، هەڵبەت ناوی وەزارەتەكانیش جیاواز بوو، لە سلێمانی دوو لیژنە دروست كرا، لیژنەیەك بۆ بەشی باكوری عیراق، موسڵ و تكریت و دیالەو ئەم دیوی زنجیرە چیای حەمرین، لیژنەیەكیش بۆ باشوری عیراق، ئێمە چەند كەسێك لیژنەكەی باشور بووین، هەڵبەت گێڕانەوەی ئەمە رەنگە وەك مێژوو پێویست بێت، بەڵام ئێمە قسە لە پرسێكی دیكە دەكەین.
دەسكەوتنی
زانیاری سودی چییە
بۆچی گەڕان بە دوای راستییەكان و ئێسك و پروسكی قوربانیەكاندا، دەسكەوتنی زانیاری سودی چییە لە كاتێكدا سەدام و حزبی بەعس هەموو نەیارانی خۆیان زیندە به‌چاڵ و كوشت و بڕ كردووە، لەوەدا دەستیان لە خەڵكی سڤیل و بێ چەك و بێ پەناش نەپاراستوە، تەنانەت هەر لە سەرەتاوە بەعس و سەدام بەو جۆرە هاتوون، كە نابێ هیچ بەربەستێك لە بەردەمیان بێت چیرۆكی هۆڵی خولد لە بەغداو بڕیاری مەرگی نزیكەی دوو لە سێی ئەندامانی باڵای حزبی بەعس ئەو راستیە دەسەلمێنێ، ئەوەی ساڵی 1979 لە هۆڵی خولدی بەغدا روویدا سەرەتایەكی ترسناك بوو بۆ دەركەوتنی ستەمكاری، ئەو دەم هێشتا شەڕی عیراق – ئێران دەستی پێنەكردبوو، ئەو شەڕەی دوو رژێمی ئاخوندەكانی تاران و بەعسییەكانی بەغدای وەك دوو رژێمی ستەمكارو پڕ زەبرو زەنگی زیاتر دەرخست.
نە نەترسی جینۆساید
بە تەواوەتی رەویوەتەوە
كۆكردنەوەی زانیارییەكان، دەستنیشانكردنی گۆڕە بە كۆمەڵەكان و ناسینەوەی قوربانییەكان، بۆ ئەوەی بەڵگەكانی راستی زیاتر نیشانبدرێن و ئەمەش ببێتە سەرەتایەك بۆ لە پشتەوە جێهێشتنی قۆناغی ستەمكاری، ئەگەرچی لەمەدا تا نووسینی ئەم كتێبە نەعیراق سەركەوتوو بووە، نە هەرێمی كوردستان وێنەیەكی جوانی لە لێبووردەیی و یەكتر قەبوڵكردن نیشان داوە، نە ستەمكاری كۆتایی هاتووە، نەترسی جینۆساید بە تەواوەتی رەویوەتەوە، رەنگە ئەوەی لە شەنگال روویدا جا بە هەر شێوەو شێوازێك و كێ كردویەتی، ئەوە دەردەخات كە هەمیشە جینۆساید لە بەردەمماندایە، بە دواداچوونی راستی و كۆكردنەوەی زانیاری و پاراستنی بەڵگەنامەكان، بەڵگەنامەكان هەرچیەك بن و چۆن، بۆ ئەوەیە كە ئەزمون لەو رووداوە تاڵانە وەربگیرێ و دووبارە نەبنەوە، لە دنیادا ئەمە زۆر بە وردی كاری لەسەر دەكرێ،لای ئێمە تا ئێستا ئەو كارە نە بە زانستی كراوە نە تیمی تایبەتمەندی بۆ دانراوە، كە دەبوایە لە مێژبوایە، وەزارەتی تایبەتمەند لە خەڵكانی شارەزا، لیژنە یان راستتر رێكخراوی بە دواداچوونی راستیەكانی دروستكردباو ئێستا زۆرترین كەل و پەل و بەڵگە لە ئەرشیفی ئەواندا با.
تیمەكەی ئێمە تیمێكی سەرەتایی كەم ئەزمون و نەشارەزا، بەڵام ئەركێكی گرنگمان لە ئەستۆ بوو، هەر ئەوەش هاندەرمان بوو، دەنا بۆ پرسێكی زۆر گرنگی وەك گەڕان بە دوای گۆڕی بەكۆمەڵ و دۆزینەوەی قوربانی كورد لە بیابانەكانی باشوری عیراق، ئەوەی ئێمە دەمانكرد و ئەو كەرەسانەی بەردەستمان كامێرای سادەو جیپیئێسێك و هیچی تر مایەی دڵخۆشی نەبوون، لەگەڵ ئەوەشدا بە گشتی نزیكەی تەواوی پارێزگاكانی باشوری عیراق لە بەغدا بەو دیوا گەڕاین و زانیاریمان لەسەر دەیان گۆڕی بە كۆمەڵ كۆكردەوە، یەكەم تیم بووین بچینە بیایانەكانی سەماوەو ئەو شوێنەی تەیموری لێوە هاتەوە.
لە ناودانی
خەڵك ناشاردرێتەوە
راستی لە نێو دنیای ستەمكاریدا دۆزینەوەی بەڵگەو دەكۆمێنت پێویستی بە ماندووبوونی زۆر نیە، ئەگەرچی هەوڵی ئەوەش بدرێ دەكۆمێنت و بەڵگەو نوسراوەكان لە ناو ببرێن، بەڵام كوشتن و ئازار دان و لە ناودانی خەڵك ناشاردرێتەوە، لە بیابانەكانی عیراق لە كوێ شوێنەواری گۆڕێكی بە كۆمەڵ هەبێت هەڵیدەیتەوە بە هەزاران وێنەو دەكۆمێنتت دەستدەكەوێ، لە نێو ئەو گۆڕانەدا هەموو بەڵگەیەك هەن، قژ، كەلە سەر، جل و بەرگ، سەعات، مەمەشوشە، هتد. رەنگە بە تێپەڕبوونی كات بەشێكی گرنگ لەو بەڵگانە لە ناوبچن، بەڵام ستەمكارییەكە وەك مێژوو دەمێنێتەوە.
رۆمی ئەوەندە شومن
لە شەخسیش دەدەن زەرەر
كورد لە كۆكردنەوەی بەڵگەو دەكۆمێنتا زۆر سستەو هێندە بایەخ بە ئازارەكان، رووداوەكان، چیرۆكە تراژیدییەكان نادات و ناگەڕێتەوە سەریان، ئەمەش وای كردووە ئێمە تا ئێستا مێژوویەكی دروست و ڕوون و پڕ بەڵگەو زانیاریمان نەبێ، دەكرێ بڵێین ماڵی گەڕیدەو كورد ناسەكان لە لایەك و شاعیرانی كورد لە لایەكی دیكەوە ئاوا بێت توانیویانە زۆر زانیاری و رووداوی ورد بۆ ئێمە تۆمار بكەن، بۆ نمونە دوو چامەكەی نالی و سالم لە ڕووی دیرۆكییەوە بە ئێمە دەڵێ كە تورك چییان بە سلێمانی و كوردستان كردووە، «رۆمی ئەوەندە شومن لە شەخسیش دەدەن زەرەر» سالم لە وەڵامی نالیدا ئەوە دەڵێ، ئەمە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە لەوەی كە عوسمانییەكان تەكێ‌و خانەقاو شەخسەكانیشیان دەستكاری كردووە، تا رادەی ئەوەی سیمای دیرۆكی ناوچەكە بە تەواوەتی بە سودی خۆیان بنووسنەوە، یان وێنا بكەن.
نەك وەك نەتەوەپەرستی
ئەمە فارس و عەرەبیش هەر یەك بە جۆرێك كردوویانە، هۆیەكەش هەر ئەوە بووە، كورد ئاستی هۆشیاری نەتەوەیی نەبووە و خۆی لە تخوبی خێڵ و عەشرەت و بنەماڵە رزگار نەكردووەو نەیویستووە گەشە بە بیری ناسیونالیزمانەی خۆی بدات، وەك خۆناسین و بوونە نەتەوە، نەك وەك نەتەوەپەرستی، ئەمەش وای كردووە بە قەدەر ئەوەی تورك و فارس و عەرەب بوون و ناسنامەو شوناسەكە لەناودەن و بیسڕنەوە كورد خۆیشی ئەوە بكات، شیعرەكانی ئەحمەدی خانی و حاجی قادری كۆیەو ئەوانی تر شاهیدی راستی ئەم قسانەن حاجی قادر دەڵێ «رۆم و جوو چاكە ئیتیفاقی هەیە – كوردە بێغیرەتی و نیفاقی هەیە».
كۆكردنەوەی زانیاری و داتاو بەڵگە نامە هۆیەكی گرنگە بۆ ناسینی جۆری جینۆسایدو سڕینەوەكە، هەروەها هۆیەكیشە بۆ ئەوەی مرۆ بتوانێ بە دوای چارەسەرو ئەو ڕێگریانەدا بگەڕێ كە ئەوە دووبارە نەبێتەوە، ئەوە جگە لەوەی لەم رێگەیەوە دەتوانرێ كار بۆ ئەوە بكرێ دادوەری بگەڕێتەوە و قوربانی بگەڕێنرێتەوە بۆ نێو یان و قەرەبوكردنەوە لە هەموو رویەكەوە پیادە بكرێ، دادوەری چیەو قەرەبوكردنەوە بۆ ئەمە ئەو بابەتانەن كە دواتر وەڵامەكانیان وەردەگرین و دەكرێ بۆ ئەمەسەیری ئەزمونی جولەكەو شوێنەكانی تریش بكەین.
PM:12:04:14/04/2016
ئه‌م بابه‌ته 5856
جار خوێنراوه‌ته‌وه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی