مووچەی هەمووان لە عێراقدا راگرن!

‌ئالان م. نوری

مۆدێلی ئاماری داتا فەرمییەکانی عێراق، بۆ پێشبینی کردنی تەشەنەکردنی کۆرۆنا لە چوار مانگی داهاتوودا، زەنگی کارەساتێکی مرۆیی گەورە لێدەدات.  

ئەو مۆدێلی ئامارە پێشبینی ئەوە دەکات کە ئەگەر ئاستی خۆپارێزی و رێوشوێنەکانی بەرەنگاربوونەوەی کۆرۆنا وەک ئیستە بەردەوام بێت ئەوا لە سەرەتای مانگی تشرینی دووەمدا ژمارەی تووشبوونی دۆزراوەی ڕۆژانە لانی کەم 83 هەزار و لانی زۆر 359 هەزار و 500 کەیس لە رۆژێکدا دەبن و تا ئەو رۆژەش کۆی مردن بە هۆی کۆرۆناوە، لە عێراقدا، لە نێوان لانی کەمی 10 هەزار و لانی زۆری 24 هەزار و 300 ئینسان دەبێت.  

بۆ مەبەستی بەرگرتن بەم تراژیدایەی بەڕێوەیە، دەزگا جیهانییەکانی ئامۆژگاریی سیاسەتی تەندروستی هانی وڵاتان دەدەن کە ئەگەر کەرەنتینی گشت کۆمەڵگایان بۆ ماوەی دوو مانگ، بە مەبەستی کۆتایی هێنان بە سووڕی ژیان و تەشەنەکردنی ڤایرۆسەکە،پێ ئەنجام نادرێت ، ئەوا دەبێت لانی کەم هەوڵی ئەوە بدەن کە هەموو هاووڵاتیان، بە زەبری یاسا، ناچار بکەن کە هیچ کات لە ماڵ بەبێ دەمامک نەچنە دەرەوە و شوێنی داخراوی گشتییەوە.  

ئەم سیاسەتە کاریگەرییەکی گەورەی چاوەڕوانکراوەی دەبێت و تەنها ئەوەندەی دەوێت کە دەمامک بە خۆڕایی لە زۆربەی شوێنە گشتییەکاندا دەستەبەر بکرێت و سەپاندنی یاسا توندوتۆل بکرێت. لە عێراقدا جێبەجێکردنێکی سەرکەوتووی ئەو سیاسەتە کۆی مردنی پێشبینیکراو بۆ لانی کەم 5 هەزار و 600 و لانی زۆر 9 هەزار کەس کەم دەکاتەوە. واتە لانی کەم 4400 و لانی زۆر 13 هەزار ئینسان لە مردن رزگار دەکات.  

بەڵام ...  

جێی داخە کە لە عێراقدا زۆربەی ئەوانەی چاوەڕوان دەکرێت کاری سەپاندنی ئەم رێوشوێنەیان پێ بسپێردرێت، خۆیان لەو جۆرە کەسانەن کە یان بڕوایان وایە کۆرۆنا "فشەیە" و "پلانی ئەمریکایە" بۆ تۆقاندنی عێراقییەکان، یان پێیان وایە کە ئەوەی ئەجەلی هاتبێت بە سەد دەمامکەوە هەر دەمرێت و بێ دەمامکیش هەر دەمرێت. هەندێکی دیکەشیان بڕوایان وایە کە ئەگەر ئیمامی ئاخر زەمانیان لەپشت بێت کۆرۆنا پێیان ناوێرێت. ئەمە جگە لەو راستییە تاڵەی کە سەرەڕای سەرف کردنی بەشی هەرەزۆری بودجەی بەتاڵانبراوی چەندین ساڵەی عێراق لەسەر "هێزە ئەمنییەکان و هێزەکانی سەپاندنی یاسا"، بەڵام ئەو دەزگایانە لە هەموو پارچەکانی عێراقدا، بە کەمتەرخەمترین و گەندەڵترین هێزە یاساپارێزەکانی دونیا دادەنرێن. هەرەوا بەداخەوە  بەشێکی زۆری کۆمەڵگا ئەوەندە هوشیاریی تەندروستیی نییە کە چ پاکوخاوێنی بەپێ پێویست راگرێت و چ بە شێوەیەکی راست دروست و هەموو کات دەمامک بکات.   

لەمەوە ئاشکرایە کە بەم حاڵەی ئێستای عێراقەوە، سیاسەتی سەپاندنی دەمامک ئەو کاریگەرییە چاوەڕوانکراوەی نابێت کە لە وڵاتانی دیکەدا بەدەستهاتووە. کەواتە، بۆ پاراستنی گیانی چەندین هەزار ئینسان کە لەماوەی چوار مانگی داهاتوودا چاوەڕواندەکرێت مردنێکی گەلێک پڕئازار بمرن، تاکە رێگەیەکی کاریگاری بەردەست کەرەنتینی گشت کۆمەڵگایە.  

ئەی ئەوەش لە عێراقدا شکستی نەهێنا؟  
لەو مانگەی کە کەم تا زۆر سەرکەوتووانە لە هەموو پارێزگایەکی عێراقدا کۆمەڵگا کەرەنتین کرا، ژمارەی تووشبوون بە کۆرۆنا و مەرگ لە ئەنجامی کۆرۆنا زۆر بەخاوی روو لە زیادبوون بوو. بە رادەیەک کە گەلێک خەڵک گەیشتبوونە ئەو بڕوایەی کە کۆرۆنا لە عێراقدا توانای تەشەنەکردنی نییە، یا ئەسڵەن "فشەیە"! ئەمە تەنها یەک شت دەگەیەنێت: سەرەڕای کەموکوڕییەکان کەرەنتینی گشت کۆمەڵگا ئامرازێکی کارای بەرەنگاربوونەوەی ئەو پەتایە بوو. بەڵام کەرەنتین بێ دابین کردنی بژێویی خەڵک و مێکانیزمێک بۆ گەیاندنی خۆراک پێیان لە ماڵەکانیاندا توانای سەرکەوتنی نییە! هەر بۆیەش فشاری خەڵک یەکەمین کەرەنتینی، پێش وەخت کۆتایی پێهێنا. (کاتی گونجاوی لابردنی کەرەنتین دەبوا دوای دوو هەفتە لە دابەزینی بەردەوامی ژمارەی تووشبوونی دۆزراوەی نۆێ، لە پاڵ زیاد کردنی بەردەوامی ئاستی پشکنین بێت. پێدەچێت کەرەنتینی توندوتۆڵی دوو مانگ ئەو ئامانجە بەدی بێنێت)  

دەرەقەتی مانگێک نەهاتین، چۆن دەرەقەتی دوو مانگ دێین؟  

حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان تا بینەقاقا غەرقی قەیرانی دارایین و لە هەردوو لادا سەریان لێ هاتۆتەوە یەک کە چۆن مووچەی مانگانەی مووچەخۆرانی عێراق دابین بکەن، جا چ جای ئەوەی گشت کۆمەڵگا بۆ دوو مانگ بژیێنن؟  

لێرەوە چارەسەری "ڕاگرتنی هەموو جۆرە مووچەیەک لە عێراقد بۆ ماوەی دوو مانگ" تا بێت ئەلتەرناتیڤێکی بەجێ  و کاریگەر دەردەکەوێت. ئەمەش بۆ ئەوەی ئەو بەشە بودجەیەی عێراق کە بۆ مووچە تەرخانکراوە بگۆڕدرێت بۆ "بایی 100 دۆلار خۆراکی مانگانە بۆ هەموو دانیشتوانی عێراق بۆ دوو مانگ" و بەو پێیەش گشت کۆمەڵگا کەرەتین بکرێت و بۆ دوو مانگ حکومەت گشتمان لە ماڵەکانماندا بژێنێت! بۆ ئەوەی ئەمەش سەرکەوتوو بێت، دەبێت هەموو ئیلتیزاماتێکی دارایی خەڵک (کرێی خانوو، ئاو، کارەبا، قیستی مانگانە...تاد) هەمووی لەو دوو مانگەدا رابگیرێت.  

کارێکی وەها نەک تەنها لە رووی ئینسانییەوە ژیانی هەزارەها ئینسان دەکڕێتەوە، لە رووی ئابووریشەوە، گۆڕانێکی گەورە بەسەر ئاستی ژیان و گوزەرانی نیوەی راستی دانیشتوانی عێراقدا دەهێنێت. لە ئێستادا، بەپیی ئامارەکانی بانکی نێودەوڵەتی 30٪ دانیشتوانی عێراق دەرامەتیان کەمترە لە 65 دۆلار لە مانگێکدا بۆ هەر سەرخێزانێک. ئەو بڕەش دەبێت بەشی نەک تەنها خۆراک، بەڵکو هەموو پێداویستییەکانی دیکەیان بکات. واتە 100 دۆلار لە مانگێکدا، تەنها بۆ خواردن، بۆ زۆربەی دانیشتوانی عێراق لە چاو ئاستی ژیانی ئێستایاندا خۆشگوزەرانییە!  

 بۆ دەسەڵاتدارانش، بڕیارێکی وەها لە پیدانی مووچە گەلێک قازانجترە بۆیان. چۆن؟ با ژمارەکان کۆ بکەینەوە: 
  
ماتماتیکی بڕینی مووچەی هەموان  
بەپێی سەرچاوەکان عێراق ساڵانە 52 ملیار دۆلار دەدات بە مووچەی مووچەخۆران. لە مەودای بەرچاودا، کەم کردنەوەی ئەوە لە ریی پاکتاوکردنی لیستی مووچە لە بندیوار و فەزایی، کارێکی مەحاڵە. دەسەڵاتی سیاسی لە عێراقدا ، لە ساڵانی قەیرانی بەردەوامی رابوردوودا، سەلماندی کە ئامادەیە هەموومان لە برسا بمرین، بەڵام بندیوارە ئازیزەکانیان لیی نەڕەنجێن! کەمکردنەوەی مووچەی هەمووانیش، بە هەر رێژەیەک بێت، دەرئەنجامی سیاسیی گەلێک ئاڵۆزی بەدواوە دێت...کاربەدەستانی هەرێمی کوردستان زۆر چاک لەو حاڵەتە گەیشتوون، چونکە سەرچاوەی سەرەکیی قەیرانی حوکمڕانییانە.   

کەواتە گەر هەموو شتێک وەک خۆی بمێنێتەوە دەسەڵاتی سیاسیی عێراق ناچاری دابینکردنی 8 ملیار و 667 ملیۆن دۆلارە لە دوو مانگی داهاتوودا، بەمەش هێشتا کێشە ئاڵۆزەکەی کوردستان وەک خۆی دەمێنێتەوە، ناعەدالەتیی سیستەمی مووچەش هەر وەکو خۆی مایەی نارەزایی و قێزی زۆربەی خەڵکی عێراق دەبێت! 

بەڵام ئەگەر دانی مووچە لە هەموو عێراقدا بۆ دوو مانگ رابگیرێت (بەو مەرجانەی لە سەرەوە باس کراون) ئەوا 100 دۆلاری مانگانە بۆ هەر دانیشتوویەکی عێراق (کە ژمارەیان 38 ملیۆن کەسە)، بۆ دوو مانگ، دەکاتە 7 ملیار و 600 ملیۆن دۆلار. گریمان دابینکردن و گەیاندنی خۆراک بۆ ماڵان لەو دوو مانگەدا 400 ملیۆن دۆلاری تێدەچێت، کەواتە هەڵبژاردنی ئەم ئەلتەرناتیڤە ٨ ملیار دۆلاری تێدەچێت و 667 ملیۆن دۆلار دەگێڕێتەوە بۆ بودجەی گشتی. واتە بەم ئەلتەرناتیڤە، 7.7٪ لە بودجەی مووچە لە عێراقدا کەم دەکرێتەوە.   

جا ئەگەر ئەو بڕە خواردنە، لە بری خۆڕایی، بە نرخی تێچوون بفرۆشرێتەوە بە دەوڵەمەندترین 10٪ ی دانیشتوانی عێراق، ئەوا 380 ملیۆن دۆلاری دیکە دەگەڕێتەوە خەزێنەی گشتی. ئەمەش دەکاتە 12٪ ی بودجەی مووچە. هەروا ئەگەر حسابی ئەو بڕەی پاشەکەوتی تێچوون لە ئەنجامی کەمکردنەوەی حاڵەتەکانی بەکارهێنانی دەزگا تەندروستییەکان  بەبۆنەی کەرەنتینی کۆمەڵگاوە لێک بدەینەوە، ئەوا چاوڕوان دەکرێت لانی کەم لەو دوو مانگەدا 500 ملیۆن دۆلار لە خەرجیی تەندروستی لە عێراقدا پاشەکەوت بکرێت. واتە کۆی پاشەکەوتەکان تەنها لەو دوو مانگەدا دەگاتە ملیارێک و 547 ملیۆن دۆلار. واتە 17.8٪ ئەو پارەیەی ئێستە بۆ مووچە لە عێراقدا تەرخانکراوە!  

ئەم ئەڵتەرناتیڤە کە تا ئێستە ناچێت بە عەقڵی دەسەڵاتدارانی عێراقدا، بە کوردستانیشەوە، گەلێک ئاکامی سیاسیی پۆزەتیڤی بۆ ئەوان تێدایە: بە شێوەیەکی گشتی خەڵک، ئەگەر ئیلتیزاماتە داراییەکانیان لە کۆڵ بکرێتەوە، بژێوییان دابین بکرێت، ئامادەن لە ماڵ بمێننەوە. مانەوشیان لە ماڵەوە بۆ دوو مانگ سووڕی تەشەنەکردنی ڤایرۆسی کۆرۆنا تێکدەشکێنێت و هەزارەها ئینسان لە مردن رزگار دەکات. لە رووی سیاسیشەوە کارێکی وەها لە چاوی عێراقییەکاندا دەسەڵاتداران دەکاتە ئەوەی کە هەرگیز نەبوون: دەسەڵاتێکی خەمخۆر و کارا!   

له‌ ناس نیوز وه‌رگیراوه‌


PM:05:00:13/07/2020

ئه‌م بابه‌ته 2084 جار خوێنراوه‌ته‌وه‌‌



هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی