میدیای کوردى و قەیرانى بێ سیستمى

‌شوان ئادەم ئەیڤەس

ئەگەرچى ئەم توێژینەوەیە، رەخنەى ئەوەى لێگیرا کە لەڕووى پێوەرییەوە بێلایەن نەبووەو لەژێر کاریگەرییەکى توندى ئایدۆلۆژیاکانى جەنگى سارددا بووە (هەردى 2008)، بەڵام نکوڵى لەوەشناکرێت کە خاڵێکى وەرچەرخان بوو لەبەدواداچوونى تیۆرو پێوەرەکانى میدیاو گەشەپێدانى ئەم بوارەدا (جاکوبۆڤیچ 2010).

وەک دەبینرێت ئەزموونى سیاسەت و میدیا لەدۆخى بێمتمانەیی ئێستاى هەرێمى کوردستاندا بەدەست بێ سیستمییەوە دەناڵێت. پەیوەندیی نێوانیان بووەتە پەیوەندیی کرێکارو خاوەنکار، نەک پەیوەندییەکى هاوبەرپرسیارى متمانەپێکراو کە گرەنتى سەربەخۆیی هەڵبژاردن و بڕیاردانى پیشەیی هەریەکێکیان بکات. 

سیستمى میدیایی لەم هەرێمە بندەستەى عێراقدا هێشتا ئاڵۆزو تەماوییە، چونکە بەهەمانشێوە خاوەنى سیستمێکى سیاسیی روون نییە کە پشتى بەبنەما دیموکراسییەکان بەستبێت. ئەوەش ژینگەیەکى ناسەقامگیرو نابەرامبەرى بۆ پیشەوەرانى سیاسەت و میدیا رەخساندووە کە هەندێجار هەموو سنورێک دەبەزێنن بەبێ ئەوەى دووچارى هیچجۆرە لێپرسینەوەیەک ببنەوە. 

هەندێجارى تریش، لەبەر دەبڕینێکى سادەى سیاسیی و کارى رۆژنامەوانی، پیشەوەران رووبەڕى لێدان و گرتن و کوشتن یاخود شکاندن و سوتاندنى ئامێرو نووسینگەکانى کارکردنیان دەبنەوە. لەم نێوەندەشدا، دادگاکان و داواکارى گشتیی دەبنە تەماشاکەرێکى بێدەستەڵات و دوایین شوێن کە لەسەر پێشلکارییە یاسایی و پیشەییەکان بەدەنگ بێن!

لەو سۆنگەیەوەو ساڵى 2004، دانێڵ هاڵین و پاولۆ مانسینى توێژینەوەیەکى گرنگییان ئەنجامدا، توانیان شێوازێکى سیستماتیک و کردەیی بۆ شیکردنەوەى جیاوازیی و لێکچوونى پەیوەندییەکانى نێوان میدیاو سیاسەت بدۆزنەوەو تایبەتمەندییەکانى سێ مۆدێل دەستنیشان بکەن. 

ئەم دوو توێژەرە، بەراوردى سیستمەکانى میدیایان لە 18 وڵاتى دیموکراسیی خۆرئاواییدا کرد. لەوانە، مۆدێلى دیموکراسیی بەرژەوەندییە تایبەتییەکان (Democratic Corporatist Model) لە نۆ وڵاتى باکورى ئەوروپادا. مۆدێلى فرەلایەنى جەمسەربەند (Polarized Pluralist Model) لە پێنج وڵاتى ئەوروپیی باشوردا، لەگەڵ مۆدێلى لیبراڵى لەچوار وڵاتى باکورى ئەتڵەسییدا. 

دەستبەجێ لەگەڵ بڵاوبوونەوەى ئەم توێژینەوەیەدا، مشتومڕێکى زیندووترى ئەکادیمی دەستیپێکرد، بەتایبەت لەڕووى وردیی چوارچێوە پێشنیازکراوەکانیان بۆ تێگەیشتنى ناکۆکییەکانى نێو سیستمە ناهاوتاکانى جیهان و دانانى لەنێو کۆنتێکستە کولتوری، کۆمەڵایەتیى و سیاسییە جیاوازەکاندا. لەپۆلێنکردنى ئەم سێ مۆدێلەشدا، چوار رەهەندى سەرەکیی یاخود چوارچێوەى تیۆریی بەهەند وەرگیران، لەوانە پێکهاتەى بازاڕەکانى میدیا یان پیشەسازیی رۆژنامە، هاوشێوەیی یان لێکچوونى سیاسی (political parallelism)، پیشەییبوونى رۆژنامەگەریی و رۆڵى دەوڵەت لە سیستمەکانى میدیادا. 

بەپێی توێژینەوەکەى هاڵین و مانسینى (2004)، سیستمى میدیایی لە هەرێمى کوردستاندا زۆرتر لەمۆدێلى فرەلایەنى جەمسەربەند یان وڵاتانى دەریاى ناوەڕاست نزیکە. دیارترین تایبەتمەندییەکانى بریتیین لە هەبوونى ئاڕاستەیەکى رۆژنامەوانیی سیاسیی دەستەبژێر کە خاوەنى نزمترین تیراژى رۆژنامەیە، بەرزیی هاوشێوەیی یاخود لێکچوونى سیاسیی کە خۆى لە فرەلایەنییەکى دەرەکیی و مۆدێلێکى رۆژنامەگەریی ئاڕاستەکراوى کۆمێنتارى، پەرلەمانیی یان حکومیی دەبینێتەوە بۆ پەخشى سیاسیی یان فەرمانڕەوایی (حزبی) لەبرى سیستمەکانى پەخشکردن. 

لەرووى بنەما پیشەییەکانییشەوە، رۆژنامەگەرییەکەى زۆر لاوازەو زۆرتر وەک ئامڕازێک بەکاردێت، بەجۆرێک حکومەت یان دەوڵەت دەستێوەردانێکى بەهێزى لە کاروبارى میدیادا هەیە، لەرێی پشتیوانییکردنى چاپەمەنى لەسەروەختى سانسۆرو رەتکردنەوەى رێکخستنى میدیادا. 

هەربۆیە ئەم مۆدێلە دەبێ سەرلەبەرى بگۆڕدرێت، چونکە هەبوون و هەزمکردنى سیستمێکى لیبراڵى میدیایی بەبێ تاقیکردنەوەى سیستمێکى لیبراڵى سیاسی، هەلى دەرکەوتن و گەشەسەندنى قورس و بگرە تاڕادەیەکیش ئەستەم دەبێت.