كاریگەرییە ئایندەییەكانی جەنگی قەرەباخ لەسەر ئێران و كوردستان
هەردی مەهدی
پاش هەرەسی یەكێتی سۆڤیەت و دەركەوتنی چەند كۆمارێك لە قەوقازدا، مەسەلەی قەرەباخ، دەروازەیەكی بایەخدار بووە بۆ هەژموونی وڵاتان و كێشەیەكی مەترسیداری مرۆییشی بۆ خەڵكی ئازەربایجان و ئەرمینیا سازاندووە. نە یاسا نێودەوڵەتیەكان و نە بەڵگە مێژووییەكان، پشتیوانی هەبوونی یەریڤان ناكەن لە پرسی قەرەباخدا، بەڵام سیاسەتی نێودەوڵەتی وڵاتان ساوایی دەوڵەتی باكۆیان قۆستەوە، پێكداچوونی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان كاریگەریی لەسەر چارەسەرنەكردنی كێشەكە كرد و یەكلانەكرایەوە. ئێرانییەكان و كوردستانییەكان، دوو لەو گۆڕاوەی ناوچەكەن كە لێكەوتەی ململانێكانی رابردوو و جەنگی ئەمجارەی قەرەباخ كاریگەری لەسەریان دەبێت، پرسیاری سەرەكی ئەوەیە لێكەوتەكانی بەردەوامی جەنگ چ كاریگەرییەكی لەسەر ئایندەیان دەبێت؟
رەفتاری وڵاتان بەرهەمی ململانێ و سیاسەتی نێودەوڵەتییە، هەر لەبەر ئەمەشە دەوڵەتان لە رەفتارییاندا بۆ ئەوەی جێگەیان بێتەوە لەو سیستەمەدا توانای بەرگری (بەهۆی دۆستەكانیانەوە) خۆیان لەسەر حسێبی ئەوانی دی بەهێز دەكەن. وڵاتان بۆ بەرگرتن لە توانای ركابەرەكانیان بەدوای هاوپەیماندا دەگەڕێن و جێگەی خۆیان لە هاوپەیمانێتییە نێودەوڵەتییەكاندا دەكەنەوە.
رەنگە ئەم روانینەی تیۆریای واقیعگەرایی نوێ دەسكەلایەكی باش بێت بۆ شەرحی دۆسێی قەرەباخ، كە ساڵانێكە پەیوەندی نێودەوڵەتی لە بەرژەوەندی وڵاتانی زلهێزدا دۆسێكە لە نێوان ڕوسیا و ئەمریكادا یەكلانابێتەوە و بونیادی سیستمی نێودەوڵەتی، ناوچە جێناكۆكەكانی ئەوێندەرێی بە هەڵواسراویی هێشتووەتەوە. ئەم دیدگایە كۆمەككارە بۆ تێگەیشتن: لەچۆنێتی خۆبەهێزكردنی باكۆ و خۆجێكردنەوەی لە سیاسەتی نیودەوڵەتییدا بە شێوەیەك كە ئێستا هەم توانای بەرگری لەرێگەی هاوپەیمانێتی توركیا-ئیسرائیل-ئەمریكاوە بۆ گەیشتن بە سنورداركردنەوەی ركابەرەكی(ئەرمینیا)، بۆ هەروەك رۆشنكەرەوەی دۆخی ئێران و كوردستانیش بێت لە كارلێكیان لەگەڵ دۆسێی قەرەباخدا، كە تیایدا وڵاتانی زلهێز و سیستمی نێودەوڵەتی كاریگەریی لەسەر رۆڵیان دەبێت، چونكە دواجار سنوورداركردن و جوڵەی ئەم دوو دراوسێیە گەرچی لە روخساردا پەیوەندییان نییە بە كێشەی قەرەباخەوە، بەڵام بونیادە گشتییەكە هەردوو گۆڕاوەكە دێنێتە ململانێكەوە.
قەرەباخ؛ دەروازەی هەژموونە نێودەوڵەتییەكان
پێشتر هەر یەك لە وڵاتانی ئەمریكا، روسیا و توركیا و ئێران لە دۆسێی قەرەباخدا ویستوویانە بە جۆرێك رۆڵ بگێڕن كە هەژموونی خۆیان لە ناوچەكەدا پەرە پێبدەن لە بری چارەسەر، واشنتۆن بە راگرتنی پەیوەندیی و لە چوارچێوەی چوارقۆڵییەكی رۆژئاوادا دەیەویست دۆخەكە ڕاگرێت، بەمەش قۆڵی رووسیای هەم لە ئەرمینیا و ئازەربایجان كورت دەكردەوە، هەر ئەم مامەڵەیە بوو سەرۆكوەزیری ئەرمینیای بەرەو رۆژئاوا گلێر كردەوە و كەمێك رووسیای لە خۆی نیگەران كرد.[1]
مۆسكۆش، ویستوویەتی بە دۆستایەتی دوولایەنە بەڵام بە هێشتنەوەی دومەڵی قەرەباخ، دەرفەتی بۆ خۆی ساز دەكات و بەوریاییەوە لەچوارچێوەی "سنووری پێشینەی ئەرمینیا” پەیمانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ یەریڤاندا هەیە و دەیپارێزێت بە بێ قەرەباخ، بەمەش دڵی ئازەربایجانی راگرت و قەرەباخی بە جێناكۆك داناوە و بەرگریكاری ئەرمەن نییە لەو حەوزەدا، بۆ ئازەربایجان ئەمە بێلایەنێتی ئەرێنی بوو لە رابردوودا، سەرەڕای ئەوەش بازاڕێكی چەكفرۆشی گەرمی بە هەردوولا فەراهەم كردووە.
دوو فاكتەری ئامانجگەرا و شوناسیی، رۆڵیان لە هەبوونی توركیاش لە دۆسێكەدا گێڕاوە: توركچێتی و دوژمنایەتی دێرینەی ئەرمینیەكان، هەر لەگەڵ دامەزراندنی كۆماری ئازەربایجاندا، هەردوو فاكتەر خێرا توركیایان یەكلاكردەوە و تاهەنووكە ئەنقەرە پشتیوانی باكۆیە. كە ئەمە بۆ ئایندەی ئێران مەترسیدارە چونكە: لەلایەك خۆڵەمێشی بزوتنەوەی پانتوركی دەوروژێنێت و دوور نییە ئەو لەتە ئازەربایجانەی نێوئێرانیش بورووژێنێت و تا هەڕەشەی جیابوونەوە بڕوات و خەونی بزووتنەوەی "ئازەربایجانی مەزن”، ببووژێنێتەوە. هەر ئەم هۆكارەش پاڵنەرە بۆ كاردانەوەی نەتەوەكانی دیكەی كورد و عەرەب و بەلوچ و چیتر گوتاری ئێرانیزم نەتوانێت چوارچێوە ناوەندگەراكەی تاران پارێزراو بكات.
لەم دۆسێیەدا ئیسرائیل و ئەوروپاش بێ رۆڵ نین و هەریەكەیان بەجۆرێك بەتایبەت لە ڕووی ئابووری (سەرچاوەی وزە)، سیاسیی (راگرتنی هەژموونی رووس و ئێران) سودی خۆیان بردووە و بەڵام ئێستا كە هێزی سەربازیی و باڵایی توانای سیاسیی ئازەربایجان لە ئەرمەنستان زیاترە، وای كردووە چیتر بێلایەنی ئەرێنیی وڵاتان لەو نێوانەدا بۆ ئازەرییەكان بەلایەنگری لە قەڵەم بدرێت.
وتارە جیاوازەكان و نیگەرانییەكانی ئێران
لەم پرسەدا هەستیاری لە رادەبەدەری ئێران دەبینرێت، چونكە بەهۆی ئەو سیاسەتە دابڕاوەی لەگەڵ ئەمریكا، ئیسرائیل، ئەوروپا و پەیوەندی ناچاریی لەگەڵ توركیا و مەترسیی پرسی نەتەوەكانی ئەو وڵاتە، دەردەكەوێت بە گەشەكردنی هەر یەكێك لەو هەژموونانەی باسكران لە دۆسێی قەرەباخدا بەجۆرێك لەسەر حسێبی ئێران تەواو دەبێت.
لە رابردوودا پەیوەندی ناچاری لەگەڵ ئازەربایجاندا و پشتیوانی تەواوی بۆ ئەرمەن، بۆ ئێران چارەسەرێكی نایابی بۆ هێنابوویەكایە، مانەوەی بەوشێوەیەی ساڵانی رابردووی دۆسێی قەرەباخ بۆ ئێران نیعمەت بوو بەڵام ئێستا بەرداشێكە و هەڵوێستی نوێی لێ دەوێت.
لە جەنگی قەرەباخدا، سێ ئاراستە لە روانینی سیاسیی ئێراندا هەست پێدەكرێت:
١. روانینێكی سیاسیی-حكومەتی كە باوەڕی بە نێوانگیریی هەیە و دەیەوێت بێلایەنێكی ئەرێنی بێت[2]، ئەمەش پێچەوانەی هەڵوێستی جارانییەتی كە بەرامبەر ئازەربایجان و لەگەڵ ئەرمینیادا بوو، سەرەڕای ئەوەی ئازەربایجان لەڕووی ئاینیی و نەتەوەییشەوە هاوبەشیی مێژوویی و مەزهەبیی دێرینی لەگەڵ تاراندا هەبوو، بەڵام ئەمجارە بەهۆی كێشەی ئابووریی، گەمارۆ و پەتای كۆرۆناوە، ناتوانێت لایەنگرانە مامەڵە بكات و تەنها داوای نێوانگیریی و ئاشتەوایی دوولایەنی جەنگی كردووە.[3] وادیارە ئەم گوتارە پراگماتیكیانەترە و تەنها لە بەرژەوەندی ئێستای ئێران و قەیرانەكانیدا مامەڵە دەكات نەك بنەما و گوتاریی ئامانجگەرایی ئیسلامیی ئێران و پەلكێشییەكانی. ئەم ستراتیژە تارادەیەك رەزامەندییەكی كورتمەودای ئازەربایجانی بەدەستهێناوە.[4]
٢. ئاراستەی مەزهەبییە كە رێبەر، نوێنەرەكانی، ئیمام جومعەكان و دەیان پەرلەمانتار و…تاد لایەنگیریین. ئەم دیدە جەخت لە پشتیوانی ئازەربایجان دەكاتەوە و هەردوو روانگەی مەزهەبی شیعی و ئازەرییبوونی تێكەڵ كردووە و داوای پشتیوانی باكۆ دەكەن. هەژموونی ئەمانە زیاتر لە شارە ئازەرییەكان و توندئاژۆكانی نێو دەزگا دەوڵەتییەكانن، لە سەروو هەموویانەوە خودی رێبەری ئێران كە هەم توندئاژۆیە و هەم ئازەرییشە. خامینەیی لە دیدارەكانییدا نەیشاردۆتەوە كە قەرەباخ بەشێكە لە "زەویەكانی ئیسلام” و بەرگری بە كارێكی پێویست زانیووە.[5] هەر لە رۆژانی هەڵایسانی جەنگەكەشدا، چەند نوێنەرێكی رێبەری ئێران پشتیوانی دینی و دنیاییان بۆ ئازەربایجان دەربڕی، پاراستنی خاكی قەراباخیان بە سنوور و سەروەریی و ئەركی باكۆ لەقەڵەمداوە، ئاماژەشیان داوە كە "لە سەرەتای داگیركردنی قەرەباخدا گەر وریایی ئێران نەبووایە داگیركاریی ئەرمینیا تا باكۆ دەهات”.[6]
ئەم دیدگایە پێچەوانەی هەڵوێستی بەشێكی ئێرانییەكان و دەوڵەتییە پراگماتیكیەكان و بەشێكی ریفۆرمیستەكانە (حكومەت، وەزارەتی دەرەوە و رۆشنبیرە فارسەكان). رەنگە نیگەرانی ئەوان بۆ ئەوە بگەڕێتەوە لە ئاییندەدا ئەم هەڵویستە چەند لێكەوتەیەكی ترسناكی هەبێت لەسەر:
ێ.سیاسەتیی دەرەوە (بەرامبەر وەستانی رووسیا و ئەرمەنستانی دراوسێ و هاوپەیمان).
ب. ئاسایشی نەتەوەیی ئێران(سەركەوتنی باكۆ واتە سەركەوتنی توركنەژادەكان و بەهێزتربوونی توركیا لە ناوچەكەدا ئەوەش بە مانای بوژانەوەی یاخیگەریی ئازەرییەكانی ئێران دێت، دوور نییە داوای ئازەربایجان بكاتەوە، یان ئازەرییەكانی ئێران و ئازەربایجانیش خەونی یەكخستنەوەی ئازەربایجانی مەزن بهێننەدی.
ج. بەهێزتربوونی هەژموونی دژە ئێرانی و تووندتربوونی سزاكان و لاوازتركردنی ئابووریی تاران (چونكە لە ئەگەری سەركەوتنی باكۆ، واتە نزیكتركردنەوەی ئەمریكا، ئیسرائیل و وڵاتانی ڕۆژئاوا، بەو پێیەی باكۆ پەیوەندییەكی توندووتۆڵی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا هەیە كە ٤٠ ساڵە بەرامبەر تاران وەستاونەتەوە و بەمەش دەبنە دراوسێی نزیكی ئێران.
كورد لە هاوكێشەكەدا
كورد لەم هاوكێشەیەدا لە دوو جەمسەردا رۆڵ دەبینێت (پەكەكە و لقەكانی و رۆژئاڤا لەلایەك، حكومەتی هەرێمی كوردستان و هێزە كوردییەكانی سوریا و ئێران لەلایەكی دی)، ئەم دوو جەمسەرە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی تا هەرێمایەتی دابەشبوونیان شۆڕبووەتەوە. دوورنییە لە ئایندەیەكی نزیكدا بخزێنرێتە نێو ململانێكانەوە، چونكە:
١.بوونی رۆڵی كاریگەریی توركیا و ئەمریكا لە ئازەربایجان، كە هەرێمی كوردستان بە جۆرێك هاوپەیمانییان حسێب دەكرێت. توركیا گەر توانیبێتی ئێران سنوردار بكات لە هاوكارییكردنی یەریڤان و نزیككردنەوەی لە باكۆ، دووریش نابێت كارتەكانی بەرامبەر كوردەكانیش بەكاربهێنێت، كە جێكەوتەی لەسەر ئابووریی و كۆی گشتی قەوارەی هەرێم و پەیوەندییەكانی دەبێت.
٢. بەهۆی پێچەوانەیی ستراتیژی پەكەكە بەرامبەر توركیا و تەبابوونی ستراتیژی ئەو هێزە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی تەوەری ئێران-سوریا-ئەرمینیا و پێشێنەی هاوكارییان، ئەگەری تێوەگلانی یان بەشداریی ناچاریی پەكەكە هەیە، بەمشێوەیە دۆخێكی هەستیاری ململانێی نەتەوەیی-ئاینیی بۆ كوردستان دەسازێنێت. كوردەكان لە توركیا و ئێران دەخاتە بەردەم هەڕەشەی ئازەرییەكانەوە كە لە قوڵایی ژوورەكانی بڕیاری سیاسیی تاران و ئەنكەرەدان.
لە ئێستاشدا هەواڵە نەسەلمێنراوەكان كەم نین و باس لە بەشداریی ئەندامانی پەكەكە دەكەن لە جەنگی قەرەباخدا، توركیا وەك چۆن خۆی تۆمەتبارە بەوەی چەكداری ئۆپۆزسیۆنی سوریای هەناردەی ئازەربایجان كردووە، ئاواش پەكەكە تۆمەتبار دەكات كە ٣٠٠ئەندامی یەپەگەی بۆ هاوكاریی ئیرەوان بە هاوكاریی ئێران ناردووتە قوڵایی جەنگەكە[7] ، كە پێشتر لە قامیشلو و قەندیل بوون و ئێستا لە گرووپی "نوبار ئوزانیان”دا خۆیان ڕێكخستووە و دژی باكۆ دەجەنگن.[8] هەروەك هەندێ سەرچاوەی نادڵنیاش ئاماژە بە كوژرانی ٢٠ چەكداری ئەرمەنی پەكەكە دەكەن.
لە بەرامبەردا گەرچی پەكەكە ئەوە ناشارێتەوە كە ئەم جەنگە "نە هی گەلی ئەرمەنی و نە ئازەریە. ئەو دۆخە، لە راستیدا شەڕی دەوڵەتی توركە” پەكەكە كە باوەڕی وایە دوژمنی سەرسەختی پرسەكەی توركیایە و دژایەتی توركیا ستراتیژیەتی، بەڵام هەرزوو ڕەتیكردەوە گەریلایان ڕەوانەی ئەرمینیا كردبێت”.[9]
دەرئەنجام
بە تێگەیشتن لەو پێدراوانەی لەجەنگی قەرەباخەوە دەستدەكەون، دەردەكەوێت، رەنگە لە روخساری رووداوەكەدا جەنگەكە هی دوو وڵات بێت، بەڵام چ لە كێشاندن و چارەسازییەكانەوە، چ لە دەركەوتەكانی جەنگەكەوە، سەرووناوچەییە و جەمسەربەندییە نێودەوڵەتیی و هەرێمییەكان رۆڵ دەبینن لە تێوەگلاندنی هێزەكانی دەرەوەی جەنگەكەدا، تا هەنووكەش شەڕەكە و لێكەوتەكانی و لێدوانەكان لە جوگرافیای قەرەباخدا قەتیس نەماوون، هێز و جەمسەرەكانی ئێران و كوردستانی لە نێو چەندین گوتاری دژدا هەڵوێستدار كردووە، كە لە ئاییندەدا كاریگەریی ئابووریی، سیاسیی و ئەمنییان لەسەر ناوچەكە دەبێت و تەنها بێلایەنی بەس نییە بۆ ئێران و هەرێمی كوردستان گەر لە چوارچێوەی جەمسەربەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتیەكاندا جێكەوتەی كاریگەرییان نەبێت، ئەوا دەبنە هێزی پاسیڤی كارتێكراو.
ئێران لەم بابەتەدا دەردەكەوێت ملی دابێت بۆ واقیعی نوێ و نایەوێت لەوە زیاتر بكەوێتە بەرامبەر توركیا و ئەمریكا، لەولاشەوە كە ئێستا روسیای لێ نزیكە رەنگە ئەرمینیای وەك جاران پێویست نەبێت. بەڵام هەرێمی كوردستان هێشتا بێلایەنی ئەرێنی لە ستراتیژیدا گرتۆتەبەر و ڕەنگە هەرواش بمێنێتەوە. بەڵام ئایا هێز و جەمسەرە هەرێمی و نیودەوڵەتییەكان بەمەندە لێدەگەڕێن؟
PM:01:35:15/10/2020
ئه‌م بابه‌ته 2376
جار خوێنراوه‌ته‌وه
هەموو وتارەکان کاتێک لە وێستگە نیوز بڵاودەبێتەوە تەنها بیروبۆچونی خاوەنەکانێتی