بەرەو قانونێکی باری کەسێتی لەسەر بنەمای مەدەنی و هاوڵاتیبوونی کوردستانی

‌د. کاوە مەحمود

لێکدانەوە و شیکردنەوەی بابەتە سەرەکییەکان بە پێی قانونی باری کەسێتی ژمارە 188ی ساڵی 1959‌و، بواری هەموارکردنەکانی قانونی ژمارە 15 ساڵی 2008ی هەرێمی کوردستان

1/ پێشەکی 

  لەم بەشەدا بابەتە سەرەکییەکان لە ماددەکانی یاسای باری کەسێتی ژمارە 188ی ساڵی 1959، بە هەموارکردنەوەکانییەوە دەخەینە روو، لەسەر بنەمای ئاماژە بۆ دواترین هەموارکردن کە لە سەرەتای تشرینی دووەمی 2008، پەرلەمانی کوردستان ئەنجامیدا. لە هەمان کاتدا تیڕوانین و بۆچونمان سەبارەت بەو هەموارکردنانە دەخەینە روو. 

   رەوابوون ‌و پێداویستی هەموارکردنی ئەو یاسایە لەوەوە سەرچاوە وەردەگرێ کە کوردستان بە قۆناغی گواستنەوە، و بنیاتنانی دیموکراسیدا تێپەردەبێت. گورانکاریکردن و هەموارکردنی یاساکان ناکرێ تەنها بواری بنیاتنانی دیموکراسی سیاسی بگرێتەوە. پرۆسەی دیموکراتیزەکردنی کۆمەڵگە، بەشێکی گرنگی بواری دیموکراسی کۆمەڵایەتی دەگرێتەوە، و مافی ژنان و ئازادییەکانی، بەشی  هەرە گرنگی ئەم بوارەیە. مافەکانی ژنان لە خێزاندا کە بەشی بەرچاوی لە یاسای باری کەسێتیدا رێکدەخرێت، لاسەنگی تەواو، و نەیەکسانی بە چەمک وماددەکانیەوە، دیارە.

  بەشێکی زۆر لە ماددەکانی یاسای باری کەسێتی عێراق ژمارە 188ی ساڵی 1959پێویستیان بە هەموارکردن هەبوو، و هەیە. میتۆدی گۆرانکاری و هەموارکردن، پێویست دەکات پشت ببەستێت بە بنەمای جیاکردنەوەی یاسادانان لە بیروباوەری جۆراجۆری ئاینی کە لە سەر ئاستی تاکەکەس پێویستە رێزی لێبگیرێت، و هەرگیز بە بەشێک لە پێکهاتەی کەلەپۆری نیشتمانیمان وشوناس لە کۆمەڵگە دادەنرێت، و دەکرێت دەسەڵاتی یاسادانان سوود لە ناوەرۆکی مرۆیی و کۆمەڵایەتییە گشتییەکەی وەربگرێت، وجۆرێک لە جوداکردنەوە نێوان لایەنی پێشکەوتوو و مرۆڤخوازی لە لایەنی تاریکی وکۆنەپەرستی ئەنجام بدات، بەڵام لە هەمان کاتدا پێویستە سەربەخۆیی دەسەڵاتی یاسادانان، و جیابونەوە، و دوور بوونی لە کۆنترۆڵکردنی دامەزراو و پەیرەوە ئاینییەکان، بپارێزرێت.

  ئەم جیابونەوە و سەربەخۆییە لە بواری یاساداناندا مەرجی سەرەکییە بۆ داهێنانی یاسای پەرەسەندوو، و رەخساو بۆ گۆرانگاریکردن لە پێکهاتەکەی بەپێی پەرەسەندنەکانی کۆمەڵگە.

  بە بۆچونی من پێویستە بیرۆکەی هەموارکردنی یاسای باری کەسێتی ژمارە 188ی ساڵی 1959، پشت بە بیرۆکەی یەکسانی ژن و پیاو لە مافە مەدنی و خێزانییەکان، و یەکسانی لە میرات و بواری مافە کۆمەڵایەتییەکان، لەسەر بنەمای هاوڵاتیبون، ببەستێت.

  ئەم یەکسانییە لەگەڵ پەیڕەوەکانی دیموکراسی و گەڵاڵنامەی مافی مرۆڤ ساڵی 1948، و لە گەڵ هەردوو پەیماننامەی مافە سیاسی و مەدەنییەکان، مافە ئابوری وکۆمەڵایەتی، و کەلتوری، دەگونجێت.

  لە هەمان کاتدا قانونێکی هاوچەرخی باری کەسێتی، دەپێ لە ماددەکانیدا ناوەرۆکی رێکەوتننامەی نەهێشتنی هەموو شێوازێکی جیاکاری دژ بە ژنان ساڵی 1979 و، راگەیاندنی نەهێشتنی توندو تیژی دژ بە ژنان ساڵی 1993 وتێکرای ئەو رێکەوتنامە نێودەوڵەتییانەی ماف و ئازادی ژنانی پاراستەوە، لە خۆبگرێت.

  لە دوای راپەرینی ئازاری 1991وە و، لە پاش هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە 1992دا، پروژەیەکی هەموارکردن بۆ یاسای باری کەسێتی لە لایەن رێکخراوەکانی ژنان و ئافرەتان ئامادەکرا و پێشکەش بە ئەنجومەنی نیشتمانی کرا، بەڵام ئەو  پرۆژەیە نەخرایە لیستی کارەکانی ئەنجومەن.

  لە 19/9/ 2006دا حکومەتی هەرێمی کوردستان پرۆژەی یاسای (دەستنیشانکردنی باری فرەژنی) پێشکەش بە پەرلەمانی کوردستان کرد، سەبارەت بە بەرتەنگکردنی بواری فرەژنی و دانانی مەرجی زیاتر بۆ پیاو لە کاتی ئەنجامدانیدا.

  لێژنەی داکۆکوکیکردن لە مافی ئافرەتان و ژنان لە پەرلەمانی کوردستان ئەو پرۆژەییەی حکومەتیان دراسەت کرد و، لە 20/9/2006دا یاداشتێکیان ئامادەکرد سەبارەت بەوەی کە یاسای باری کەسێتی پێویستی بە هەموارکردنی فراوانتر هەیەو، پرۆژەیەکی فراوانتریان سەبارەت بە هەموارکردنی بواری پێویست لە ماددەکانی ئەم یاسایە، ئامادەکرد. ئەوبوو ئەو پرۆژەیە 29 ماددەی قانونی باری کەسێتی ژمارە  188ی ساڵی 1959ی گرتەوە.

  ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لێژنەیەکی قانونی‌و فقهی راوێژکاری دامەزراند بۆ پێداچونەوە بە پرۆژەکەی لێژنەی داکۆکیکردن لە مافی ئافرەتان‌و ژنان لە پەرلەمانی کوردستان. لەسەر  بنەمای ئەو خاڵانەی کە هەموارکرابوو، لێژنە قانونی ‌و فقهیەکە پرۆژەیەکی ئەلتەرناتیفی خستەروو،  کە بە تەواوی بە پێچەوانەی پرۆژەی لێژنەی پەرلەمان بوو، و تەنانەت هەنگاوێکی پاشگەز بوونەوە بوو لە بواری مافەکانی ژنان ئەگەر لەگەڵ خودی قانونی باری کەسێتی ژمارە 188ی ساڵی 1959 بەراوورد بکرێ، کە ئەو قانونە لە بۆچونەکانی لێژنە قانونی‌و فقهییەکە پێشکەوتووتر بوو.

  لە کۆنفرانسێکدا کە ئەنجومەنی وەزیرانی بۆ باسکردن ولێکدانەوەی ئەو پرۆژەیە سازیکرد، ناڕەزاییەکی ئێجگار زۆر و بەرفراوان سەبارەت بەو پرۆژەیە خرایە روو. سەرۆکی حکومەتی هەرێم بریاری دا کار بەو  پرۆژەیە نەکرێ و لێژنەیەکی نوێ کە ئەندامانی لێژنەی پێشتری تێدا بێت و بە رادەی ئەوان ژنان لە تێروانینی فیکری جیاوازەوە، تیایدا بەشدار بن.

  دوای چەندین کۆبونەوەی ئەو لێژنە نوێیە لەسەر بنەمای پرۆژەکەی لێژنە پەرلەمانییەکە و بۆچونی ئەو ئەندامانەی کە لە لێژنە فقهی‌و قانونییەکە بەشدار بوون، سەرلەنوێ پرۆژەی هەموارکردنی قانونەکە ئامادەکرا، کە لە هەندی بڕگەیدا بۆچونی هەماهەنگ هەبوو، و لە هەندێکی دیکەدا دوو هەڵبژاردە خرانەروو. بۆ نموونە لە بواری فرە ژنییەدا ئەو لێژنەیە نەگەیەشتە یەک هەڵوێستی. پرۆژەکەی لێژنەی داکۆکیکردن لە مافەکانی ژنان و ئافرەتان لە پەرلەمانی کوردستان لەگەڵ قدەغەکردنی فرە ژنیدا بوو، بەڵام بۆچونی  لێژنە فقهی و قانونییەکە لەگەل ئەوەدا بوو بوار بە فرە ژنی بدرێ بە مەرجێک ئەگەر بەرژەوەندی و عوزرێکی رەوا هەبێت. لێژنە نوێکە هەردوو هەڵبژاردەکەی خستە بەردەم حکومەتی هەرێمی کوردستان. حکومەتیش بە هەردوو هەڵبژاردەوە خستیە بەردەم پەرلەمانی کوردستان بۆ ئەەوەی یەکلای بکاتەوە.

2/ کێبرکێی یاسای باری کەسێتی لە بواری  شوێنەوە 

  لە بڕگەی دووەمی ماددەی  دوودا قانوی باری کەسێتی ژمارە 188ی ساڵی 1959ی هەموارکراو هاتووە:

پەیڕەوەکانی ماددەکانی 19 و 21 و 22 و 23 و 24ی یاسای مەدەنی لە حاڵەتی (کێبڕکێی یاساکان لە بواری شوێنەوە) (تنازع القوانین من حیپ المکان)، جێبەجێدەکرێت.

شایانی باسە ئەو ماددانەی لەسەرەوە ئاماژەیپێکراوە لە یاسای مەدەنیدا لە بەشی کێبرکێی نێودەوڵەتی لە بواری تایبەتمەندی تەشریعییەوە،  هاتووە.

لە ماددەی 19ی یاسای مەدەنی عێراقدا هاتووە:

ماددەی  19

1ـ لە بواری مەرجە بابەتییەکانی درووستی هاوسەری، بۆ یاسای هەردوو  هاوسەر دەگێردرێتەوە. لەبواری رەواڵەت (شکل)دا ئەو هاوسەریییە نێوان  دوو بیانی یان بیانییەک و عێراقییەک بە درووست دادەنرێت، ئەگەر بەپێی رەواڵەتی بریاردراو لە یاسای ئەو وڵاتەی تیایدا کرابێ، یان رچاوی ئەو رەواڵەتانەی کردبێت کە یاسای هەردوو هاوسەر ئاماژەی پێکردوە.

2ـ یاسای ئەو دەوڵەتەی کە پیاوەکە بۆی دەگەرێتەوە ، لە کاتی گرێدانی هاوسەری، لەسەر ئاکامەکانی کرێبەستی هاوسەریدا بە ئاکامەکانی بواری داراییەوە، جێبەجێدەکرێت.

3ـ لە بواری تەڵاق و جیاکردنەوە‌و جیابونەوە، یاسای پیاو لە کاتی تەڵاق، یان لە کاتی بەرزکردنەوەی داواکە، جێبەجێدەکرێت.

4ـ ئەو مەسەلانەی تایبەتن بە باوکێتی شەرعییانەوە و سەرپەرشتی (الولایە) و ئەرکەکانی دیکەی نێوان باوکان و منداڵاندا، یاسای باوک جێبەجێدەکرێت.

5ـ لە تێکرای ئەو حاڵەتانەی ئەم ماددەیە ئاماژەیان پێدەکات، ئەگەر یەکیک لە هاوسەرەکان عێراقی بن، ئەوا تەنها قانونی عێراقی بە سەریاندا جێبەجێ دەکرێت.

  مەرجی بابەتی ئەو مەرجەیە کە بوونی شتێک لەسەری رادەوەستێ وەک مەرجی شایەدی لە گرێبەستی هاوسەریدا بە  گوێرەی مەزهەبی حەنەفی.

هەڵبەتەلە نێوان ئاینزاکاندا جیاوازی لە دەستنیشانکردنی مەرجە بابەتییەکاندا هەیە.

بەشێک لە مەرجە بابەتییەکان پەیوەندییان بە مەرجەکانی درووستی گرێبەستەکەوە هەیە.

مەرجە  دروستییەکان (شروگ الصحه‌)  کە لە بواری خۆیدا ئاماژەی پێدەکەین دەبێ وەک مەرجی بابەتی یاسای هەردوو لایەنی هاوسەرێتی بە هەند وەرگیرێ.

مەرجە رەواڵەتییەکان ئەو مەرجانەن کە بوونی شتێک لەسەری راناوەستێ.

بەڵام یاسا لە مەرجە رەوالەتییەکاندا، یاسای یەک لە لایەنەکانی گرێبەستەکە بەهەند وەردەگرێ.

بۆ نموونە ئەگەر پیاوێکی کرستیانی سوئید گرێبەستی هاوسەری لەگەڵ ژنە کوردێکی موسڵمان ئەنجام بدات، ئەوا یاسای باری کەسێتی عێراقی دان بەو گرێبەستە نانێ، چونکە یاسای باری کەسێتی عێراق وەک مەرجی بابەتی بوار بە بەستنی ئەو  جۆرە گرێبەستە نادات بە هۆی جیاوازی ئاینییەوە. بەلام ئەگەر ژنەکە کرستیان و پیاوەکە موسوڵمان بێ، ئەوا بوار دەدات. لەم حاڵەتانەدا کە مەرجی بابەتییە ئەگەر تەنها یەک لایەنی گرێبەستەکە عێراقی بێت ئەوا یاسای عێراقی جێبەجێ دەکرێ.

لە ماددەی 20 لە یاسای مەدەنیدا هاتووە:

ـ ئەو مەسەلانەی تایبەتە بە راسپاردە (الوصیه‌)و سەرکاری (القوامه‌)و، ئەو  سیستەمە بابەتیانەی ئەوانەی رسیو نین یان رسیوییان کەمە، یان وونن، دەپارێزێ، ئەوا یاسای ئەو دەوڵەتی کە ئەوان ناسنامەکەی هەڵدەگرن، جێبەجێدەکرێ.

لە ماددەی 21 لە یاسای مەدەنیدا هاتووە:

پابەندبوون بە خرجی (نفقە)  یاسای ئەوەی قەرزارە جێبەجێدەکرێ.

لە ماددەی 22ی یاسای مەدەنیدا هاتووە:

لە مەسەلەکانی میراتیدا یاسای میرات لە پاش بەجێماو لە  کاتی مردنیدا جێبەجێدەکرێ  و ئەم مەسەلانەش بە هەند وەردەگیرێ.

ڕـ جیاوازی رەگەزنامە رێگا لە  میرات وەرگرتن لە  پەرە و خانوبورەدا ناگرێ. بەڵام هەر عێراقییەک کەسێک بیانی میراتگری نابێ، ئەگەر یاسای دەوڵەتی میراتگر ماوە بە عێراقی نەدات کە میراتگر بێ.

ب ـ ئەو بیانییەی کە میراتگری نەبێ، ئەو پارەیەی لە عێراقدا هەیەتی، دەدرێتە دەوڵەتی عێراق، هەرچەندە یاسای دەوڵەتی خۆی ئەو بوارەش نەدات.

لە ماددەی 23دا هاتووە:

1ـ لە مەسەلەی راسپاردەدا یاسای راسپاردەکەر لە کاتی مردنیدا جێبەجێ دەکرێت.

2ـ لە بواری درووستی راسپاردە بەو پارە و پوڵە نەگوێزارەوەیەی لە عێراقدا بێ و، خاوەنەکەی مردوویەکی بیانی بێ و، هەروەها لە حالەتی گواستەوەیدا، ئەوا یاسای عێراق جێبەجێ دەکرێت.

لە ماددەی 24دا هاتووە:

ئەو  مەسەلانەی تایبەتن بە مولکیەت و بندەستی و مافە بەرچاوەکانی دیکە، (الملکیە والحیازە والحقوق العینیە الاخری‌) و جۆری تایبەت بە رێگاکانی گواستنەوەی ئەو مافانە بە گرێبەست و میراتی و راسپاردە و دیکە، یاسای شوێن بە نیسبەت نەگویزراوە و یاسای ئەو دەوڵەتەی گوێزراوەکەی تێدایە، لە کاتی رووداوەکە، یان وەدەسهێنانی مافەکە یان لە کاتی لەدەستچونیدا، جێبەجێ دەکرێت.