گرنگی بەکارهێنانی کارتە بەهێزەکان

‌د. کاوە مەحمود

بەپێی ڕێککەوتنێک لە نێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەندی عێراق کە ئامادەکاری بۆ دەکرا، بڕیار بوو حکوومەتی هەرێمی کوردستان ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت ڕادەستی حکوومەتی ناوەندی عێراق بکات کە لە ڕێگای "سۆمۆ"وە لە بازاڕی جیهانیدا بیفرۆشێت، و بەرانبەر ئەوەش حکوومەتی عێراق بۆ ساڵی 2020 دوای دەرهێنانی خەرجی سیادی کە بەردەوام لە زیادبووندایە، نزیکەی 12%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی کوردستان بنێرێت و خەرجی کۆمپانیاکانی دەرهێنەرانی نەوت لە هەرێمدا بدات، و بەو جۆرەش ئەگەر ئەم ڕێککەوتنە لەلایەن حکوومەتەکەی دوای عادل عەبدولمەھدی جێبەجێ بکرێت، بەتەواوی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم مسۆگەر دەکرێت کە تا ئێستا بەغدا نیوەی ئەم بڕە مووچەیەی ناردووە.

لەوانەیە ئەگەر ئەم بابەتە لە بودجەی 2020دا جێبەجێ بکرێت، و ڕەوشی سیاسی عێراق بوار بە بڕیاردانی بودجە لە پەرلەمانی عێراق بدات ئەوا بە بەراوردکردن لەگەڵ ساڵانی 2014 و دواتری، گۆڕانکاری تیادا هەبێت، بەڵام ئەگەر بە وردی ئەم مەسەلەیە شیبکەینەوە ئەوا پێویستە ئاماژە بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوە بکرێت:

1ـ گومانی تێدا نییە ڕێککەوتن لە سەر بودجە بۆ کوردستانی باشور گرنگە، بەڵام مانای چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان حکوومەتی هەرێم و حکوومەتی بەغدا نییە. هەڵبەتە ئەو کێشانە لە نێوان دوو حکوومەت نییە، بەڵکو کێشەی مێژووییە و پەیوەندی لکاندنی کوردستانی باشور بێ ڕەزامەندی گەلەکەی بە دەوڵەتی عێراقەوە هەیە، جگە لە گۆڕانکاری دیمۆگرافی و سیاسەتی تەعریب و ڕاگواستنی پاشماوەی بەعس و حکوومەتەکانی پێشتری هەیە، و ئێستاش ئەو سیاسەتە بە شێوەیکی دیکە بەردەوامە، و بۆ نموونە ئەو ڕووداوانەی ئێستا کە لە گوندی پەڵکانەی کەرکووک ڕوودەدات، و سەرلەنوێ ئەوانەی خاکی جووتیاری کورد و خاوەن موڵکە ڕەسەنەکانیان لە کاتی بەعسدا داگیر کردبوو، سەرلەنوێ بە پشتگیری هێزی سەربازی "عێراقی نوێ"، ئەو شوێنانە داگیر دەکەنەوە، و ئەمە جگە لەوەی کە دوای ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستان 2017 و ڕووداوەکانی دوای 16ی ئۆکتۆبەر شاڵاوی گۆڕانکاری دیمۆگرافی لە ناوچە کوردستانییە "کێشە لەسەرەکان" بەرەو تەعریبکردن سەرلەنوێ دەستی پێکردەوە.

2ـ کێشەی نێوان کوردستانی باشور و ناوەندی عێراق کێشەی بنیاتنانی دەوڵەتە کە دەبووایە لەگەڵ دەستپێکردنی پرۆسەی سیاسی دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003، و دوای بڕیاردانی دەستوور لەسەر بنەمای تەوافق و شەراکەت و هاوسەنگی سەرلەنوێ بنیات بنرێتەوە، بەڵام دوای نزیکەی حەڤدە ساڵ لەو پرۆسەیە و پازدە ساڵ لە بڕیاردانی دەستوور، ئەو سێ پرەنسیپە لە لایەن دەسەڵاتی ناوەندییەوە فەرامۆش کراوە، و پرۆسەی سیاسی بە تونێلی داخراوەدا دەڕوات، و ئەو دەستوورەش نەک تەنیا جێبەجێ ناکرێت، بەڵکو کار بۆ هەموارکردنەوەی بەرەو زیاتر ناوەندییبوون، و وەرچەرخان لە سیستەمی پەرلەمانی بۆ سیستەمی سەرۆکایەتی دەکرێت، و تەنانەت هەندێ دەنگۆ لە جیاتی ناوی هەرێمی کوردستان باس لە هەرێمی شیمال دەکات، و تەنانەت ئەگەری لابردنی تەواوی دەستوور ھەیە، لە کاتێکدا دەستووری ئێستای دەوڵەتی عێراق ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە جێبەجێکردنی ئەم دەستوورە زامنی پاراستنی یەکێتی عێراق دەکات.

3ـ لە کاتێکدا ئەگەر ئەم ڕێککەوتنەی بودجە و ڕادەستکردنی ٢٥٠ هەزار بەرمیلی نەوتی ڕۆژانە لە لایەن هەرێمەوە بۆ بەغدا، مۆر بکرێت، و ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق بمێنێت، و بڕیاری لەسەر بدات، ئەوا دیسانەوە مەترسی لەسەر جێبەجێکردنی ئەو ڕێککەوتننامەیە و جێبەجێکردنی لە لایەن حکوومەتی ناوەندەوە هەیە، بەتایبەتی ڕەوشی سیاسی لە بەغدا و پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشوری عێراق بە هۆی خۆپیشاندانی جەماوەری خەڵکی زەحمەتکێش و داواکارییە ڕەواکانیان، لەوپەڕی خراپیدایە، و نە چارەنووسی دەستووری عێراق دیارە و نە چارەنووسی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراقی ئێستا ڕوونە.

4ـ گرفت و کێشەکانی نێوان کوردستانی باشور و حکوومەتی ناوەندی عێراق تەنیا کێشەی بودجە نییە، و بابەتە سەرەکییەکانی گرفتەکان هەر وەک ساڵانی پێشووتر ماوە، بۆیە ئەگەر ڕێککەوتنی ڕادەستکردنی ٢٥٠ هەزار بەرمیل نەوت لە لایەن حکوومەتی هەرێم و ناردنی بودجە لە لایەن بەغداوە ئەنجام بدرێت، ئەوا ڕێککەوتنێکی کاتییە و ئەگەر جێبەجێ بکرێت ئەوا تەنیا بۆ ساڵی 2020 دەخوات، و بۆ ساڵێکی دواتر، و لەگەڵ دانانی بودجەی عێراق و هەر حکوومەتێک لە عێراقدا هەبێت، ئەم کێشەیە سەرلەنوێ زیندوو دەبێتەوە.

5ـ گرنگە هێز و لایەنە سیاسییەکانی کوردستان لە هەلومەرجی ئێستادا پێناسەیەک بۆ مۆرک و سروشتی پەیوەندی نێوان هەرێمی کوردستان و دەوڵەتی ناوەندی عێراق دابنێن، کە پاشخانی پەیوەندییەکان و تێکڕای ڕووداو و پێشهاتەکان وا دەردەخات کە لە نێوان هەردوولادا تەنیا هودنەیەکی کاتی هەیە، و ئەمەش وا پێویست دەکات لایەنی کوردستانی بەرچاوی ڕوون بێت، و کاروانێکی سەختی تێکۆشانی لە بەردەم ماوە، و ئەم کاروانەش بریتییە لە جێبەجێکردنی ئەرکەکانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نیشتمانی کوردستانی، و هەڵگرتنی دروشمی مافی بڕیاردانی چارەنووس وەک تایتڵی ڕوون و سەرەکی تێکۆشانی دیموکراتی جەماوەری کوردستانی.

تێکۆشان لە پێناوی ئەم ئەرکە نیشتمانییە پێویستی بە ئامادەکردنی پێداویستییەکانی، و بەکارهێنانی خاڵە بەهێزەکان هەیە کە لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە:

ــ کارکردن بۆ ئەنجامدانی یەکێتی ڕیزەکانی گەلی کوردستان کە تەنیا بە ڕێککەوتنی حزب و لایەنەکانی گۆڕەپانی سیاسی کوردستانی، و یان بە دروستکردنی هاوپەیمانی کوردستانی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی بەغدا، ئەنجام نادرێت، بەڵکو بە ئەنجامدانی پرۆسەیەکی نیشتمانی کوردستانی لە سەر بنەمای حوکمڕانی باش و بنیاتنانی دامەزراوەکانی هەرێم، و ئەنجامدانی چاکسازی و نەهێشتنی گەندەڵی و کارکردن بۆ گەڵاڵەکردنی چەمکی هاووڵاتی کوردستانی کارا.

ــ ئەنجامدانی پرۆسەی گەشەپێدانی مرۆیی بەردەوام کە تیایدا سنورێک بۆ ئابووری بازاڕی بەڕەڵا لە کوردستاندا دابنرێت، و کار بۆ قورتاربوون لە ئابووری بەرخۆر و فرەبوونی سەرچاوەکانی داهات بکرێت، و تۆڕی پاراستنی کۆمەڵایەتی و تەندروستی و ژیانی پڕ کەرامەت بۆ کەمدەرامەتەکان مسۆگەر بکرێت.

ــ بە هەند وەرگرتنی سەرجەم ئەو سەرکەوتنانەی گەلی کوردستان و بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکەی لە مێژوو و لە ساڵانی پێشتردا بە دەستی هێناوە، و یەکێک لەو دەستکەوتانە دەنگدانی 93%ی خەڵکی کوردستان بۆ سەربەخۆیی بوو، کە دەبێت سیاسەتمەداری کوردستانی و ئەوانەی گفتوگۆ لەسەر پاراستنی مافەکانی گەلی کوردستانی دەکەن ئەم کارتە بەهێزە لە ئەجیندەی سیاسی خۆیاندا بێت، چونکە تا ئێستا دەنگدانی خەڵک لەو ڕیفراندۆمە دڵەڕاوکێی نەک تەنیا بۆ نەیارانی ناوەوە و دراوسێ هەرێمایەتییەکان دروست کردوە، بەڵکو تەنانەت هەر ئاماژەکردنێک بەم بابەتە دەبێتە هەواڵی کۆنسڵخانە بیانییەکان و بڕیاری خەڵکی کوردستانیان دێنێتە یادیان، و لەوانەیە هێزی سیاسی هەبێت بۆ پاساوهێنانەوەی هەڵوێستەکانیان و خۆ بێبەریکردن لە ئاراستەی سەربەخۆیی بەرانبەر ئەو هێزە نێودەوڵەتییانە هەر باسکردنێکی سەربەخۆیی لە دانیشتنی ناوخۆیی کوردستانیدا بێت، بە ئەو ناوەندانە بگەیەنن، لە کاتێکدا ڕەوشی ئێستا و دواڕۆژی دەوڵەتی عێراق پێویستی بە کاری ھاوبەشی سەرجەم لایەنە کوردستانییەکانە.